Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính có đòn bẩy cao, cho phép giao dịch hai chiều, và được thanh toán lãi/lỗ hàng ngày. Tìm hiểu khái niệm, đặc điểm, các sản phẩm phổ biến và hướng dẫn giao dịch chứng khoán phái sinh (Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, 2024).
Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính có giá trị phụ thuộc vào một tài sản cơ sở như chỉ số chứng khoán, cổ phiếu, hoặc hàng hóa, được quy định tại Luật Chứng khoán 2019 của Việt Nam.
Đặc tính độc nhất của chứng khoán phái sinh là cho phép nhà đầu tư tìm kiếm lợi nhuận dựa trên dự báo về cả hai chiều tăng và giảm của thị trường thông qua các vị thế Mua (Long) và Bán (Short) (Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội, HNX).
Một cơ chế hiếm có trong thị trường tài chính Việt Nam là việc lãi/lỗ từ các vị thế mở được ghi nhận và thanh toán vào cuối mỗi ngày giao dịch, giúp phản ánh hiệu quả đầu tư một cách tức thời (Trung tâm Lưu ký Chứng khoán Việt Nam, VSDC).
1. Chứng khoán phái sinh là gì?
Ảnh trên: Chứng khoán phái sinh
Chứng khoán phái sinh được định nghĩa là các công cụ tài chính mà giá trị của chúng bắt nguồn hay “phái sinh” từ giá trị của một tài sản cơ sở khác. Theo định nghĩa của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (UBCKNN), tài sản cơ sở này có thể là hàng hóa (nông sản, kim loại), công cụ tài chính (cổ phiếu, trái phiếu), hoặc các chỉ số (VN30, S&P 500).
Bản chất của chứng khoán phái sinh không nằm ở việc sở hữu trực tiếp tài sản cơ sở. Thay vào đó, nhà đầu tư tham gia vào các hợp đồng để ấn định việc mua hoặc bán tài sản cơ sở tại một mức giá xác định và trong một thời điểm cụ thể ở tương lai. Do đó, lợi nhuận hoặc thua lỗ phát sinh từ sự chênh lệch giữa giá thỏa thuận trong hợp đồng và giá thực tế của tài sản cơ sở tại thời điểm đáo hạn.
Sự khác biệt cơ bản này dẫn đến những đặc điểm riêng biệt của thị trường phái sinh, sẽ được phân tích trong phần tiếp theo.
2. Đặc điểm của thị trường chứng khoán phái sinh là gì?
Thị trường chứng khoán phái sinh sở hữu 3 đặc điểm vận hành chính, bao gồm: đòn bẩy tài chính cao, khả năng giao dịch hai chiều, và cơ chế thanh toán bù trừ diễn ra hàng ngày. Những đặc điểm này tạo nên sự khác biệt rõ rệt so với thị trường chứng khoán cơ sở.
Đòn bẩy tài chính (Financial Leverage)
Ảnh trên: Đòn bẩy tài chính (Financial Leverage)
Đòn bẩy tài chính cho phép nhà đầu tư kiểm soát một hợp đồng có giá trị lớn chỉ với một khoản vốn nhỏ, được gọi là ký quỹ (margin). Theo quy định của Trung tâm Lưu ký Chứng khoán Việt Nam (VSDC), tỷ lệ ký quỹ ban đầu thường chỉ chiếm một phần nhỏ (ví dụ: 17-20%) trên tổng giá trị của hợp đồng.
Ví dụ, để kiểm soát một hợp đồng tương lai chỉ số VN30 trị giá 1.3 tỷ đồng, nhà đầu tư chỉ cần bỏ ra khoảng 221 triệu đồng tiền ký quỹ. Cơ chế này khuếch đại tiềm năng lợi nhuận nhưng cũng đồng thời gia tăng mức độ rủi ro tương ứng.
Giao dịch hai chiều (Long/Short Positions)
Giao dịch hai chiều là cơ chế cho phép nhà đầu tư kiếm lợi nhuận ngay cả khi thị trường đi xuống, một tính năng không có trên thị trường cổ phiếu cơ sở. Nhà đầu tư có thể thực hiện hai loại vị thế:
– Vị thế Mua (Long): Nhà đầu tư mở vị thế Mua khi dự báo giá của tài sản cơ sở sẽ tăng trong tương lai. Lợi nhuận sẽ phát sinh nếu giá tăng đúng như dự đoán.
– Vị thế Bán (Short): Nhà đầu tư mở vị thế Bán khi dự báo giá của tài sản cơ sở sẽ giảm. Lợi nhuận sẽ được tạo ra nếu giá giảm như kỳ vọng.
Khả năng này cung cấp công cụ phòng ngừa rủi ro (hedging) hiệu quả cho danh mục đầu tư cơ sở.
Ảnh trên: Giao dịch hai chiều (Long/Short Positions)
Thanh toán hàng ngày (Daily Settlement)
Lãi hoặc lỗ từ các vị thế phái sinh đang mở sẽ được tính toán và hạch toán vào tài khoản của nhà đầu tư vào cuối mỗi ngày giao dịch. Cơ chế này, được gọi là “đánh dấu theo thị trường” (Marking to Market), đảm bảo tính minh bạch và giảm thiểu rủi ro tín dụng cho toàn hệ thống (Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội, HNX).
Nhà đầu tư sẽ nhận được tiền vào tài khoản nếu vị thế có lãi, hoặc phải nộp thêm tiền ký quỹ nếu vị thế bị lỗ và tỷ lệ tài sản ký quỹ giảm xuống dưới mức duy trì quy định. Cơ chế này đòi hỏi nhà đầu tư phải theo dõi chặt chẽ tài khoản của mình hàng ngày.
Những đặc điểm này được áp dụng trên các sản phẩm phái sinh cụ thể, sẽ được trình bày ở phần dưới đây.
Ảnh trên: Thanh toán hàng ngày (Daily Settlement)
3. Các sản phẩm chứng khoán phái sinh phổ biến là gì?
Thị trường tài chính toàn cầu ghi nhận 4 loại sản phẩm chứng khoán phái sinh chính, bao gồm: hợp đồng tương lai, hợp đồng quyền chọn, hợp đồng kỳ hạn, và hợp đồng hoán đổi. Tại Việt Nam, hợp đồng tương lai chỉ số VN30 là sản phẩm phổ biến và có thanh khoản cao nhất.
Hợp đồng tương lai (Futures Contract)
Hợp đồng tương lai là một thỏa thuận pháp lý được chuẩn hóa để mua hoặc bán một tài sản cơ sở tại một mức giá xác định vào một ngày cụ thể trong tương lai. Các hợp đồng này được niêm yết và giao dịch tập trung trên các sở giao dịch chứng khoán, đảm bảo tính minh bạch và thanh khoản (Theo Chicago Mercantile Exchange – CME Group).
Ảnh trên: Hợp đồng tương lai (Futures Contract)
Hợp đồng quyền chọn (Options Contract)
Hợp đồng quyền chọn cho phép người mua “quyền” (nhưng không phải nghĩa vụ) mua hoặc bán một tài sản cơ sở ở một mức giá đã định trước, trong một khoảng thời gian nhất định. Người mua phải trả một khoản phí (gọi là phí quyền chọn – premium) để có được quyền này. Có hai loại quyền chọn cơ bản là quyền chọn mua (Call Option) và quyền chọn bán (Put Option).
Hợp đồng kỳ hạn (Forward Contract)
Hợp đồng kỳ hạn là một thỏa thuận tùy chỉnh giữa hai bên để mua hoặc bán một tài sản cơ sở tại một mức giá và thời điểm xác định trong tương lai. Khác với hợp đồng tương lai, hợp đồng kỳ hạn giao dịch trên thị trường phi tập trung (OTC) và không được chuẩn hóa, dẫn đến rủi ro đối tác cao hơn.
Ảnh trên: Hợp đồng kỳ hạn (Forward Contract)
Hợp đồng hoán đổi (Swap Contract)
Hợp đồng hoán đổi là thỏa thuận giữa hai bên về việc trao đổi các dòng tiền trong tương lai dựa trên một công thức đã định trước. Loại hợp đồng hoán đổi phổ biến nhất là hoán đổi lãi suất, trong đó một bên đồng ý trả lãi suất cố định để nhận về lãi suất thả nổi, và ngược lại.
Trong số các sản phẩm này, hợp đồng tương lai chỉ số VN30 là công cụ phái sinh được giao dịch nhiều nhất tại Việt Nam.
4. Hợp đồng tương lai chỉ số VN30 hoạt động như thế nào?
Hợp đồng tương lai chỉ số VN30 hoạt động dựa trên sự biến động của chỉ số VN30, với 4 mã hợp đồng tương ứng 4 kỳ hạn đáo hạn khác nhau. Mỗi điểm của chỉ số VN30 tương đương với 100.000 VNĐ trong giá trị hợp đồng (Quy định của Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội – HNX).
VN30F1M là gì?
Ảnh trên: VN30F1M
VN30F1M là mã của hợp đồng tương lai chỉ số VN30 có tháng đáo hạn gần nhất. Cấu trúc của mã hợp đồng được giải thích như sau:
– VN30: Đại diện cho tài sản cơ sở là chỉ số VN30.
– F: Viết tắt của “Futures” (Hợp đồng tương lai).
– 1M: Chỉ tháng đáo hạn gần nhất. Các hợp đồng khác bao gồm VN30F2M (đáo hạn vào tháng kế tiếp), VN30F1Q (đáo hạn vào quý gần nhất) và VN30F2Q (đáo hạn vào quý kế tiếp).
Giá của VN30F1M sẽ biến động song song với chỉ số VN30 cơ sở, nhưng thường có một mức chênh lệch (basis) do kỳ vọng của thị trường.
Cách đọc biểu đồ chứng khoán phái sinh
Việc đọc biểu đồ chứng khoán phái sinh tương tự như đọc biểu đồ cổ phiếu cơ sở, tập trung vào giá, khối lượng giao dịch và các chỉ báo kỹ thuật. Nhà đầu tư sử dụng các công cụ phân tích kỹ thuật như đường trung bình động (MA), chỉ số sức mạnh tương đối (RSI), và dải Bollinger Bands để dự báo xu hướng giá của hợp đồng tương lai và đưa ra quyết định Mua (Long) hoặc Bán (Short).
Tuy nhiên, việc phân tích biểu đồ phái sinh đòi hỏi sự nhạy bén cao hơn do tốc độ biến động giá nhanh và tác động của đòn bẩy.
Ảnh trên: Đường trung bình động (MA)
5. Rủi ro khi đầu tư chứng khoán phái sinh là gì?
Đầu tư chứng khoán phái sinh luôn tiềm ẩn 3 rủi ro chính: rủi ro từ đòn bẩy tài chính, rủi ro biến động thị trường, và rủi ro thanh khoản. Việc hiểu rõ các rủi ro này là yêu cầu bắt buộc trước khi tham gia giao dịch.
Rủi ro đòn bẩy
Rủi ro đòn bẩy xảy ra khi thị trường biến động ngược với dự báo của nhà đầu tư, dẫn đến một khoản lỗ bị khuếch đại. Do chỉ cần ký quỹ một phần nhỏ giá trị hợp đồng, một biến động nhỏ của thị trường cũng có thể gây ra thua lỗ lớn, thậm chí dẫn đến việc “cháy” tài khoản nếu không quản lý vị thế kịp thời.
Ảnh trên: Rủi ro đòn bẩy
Rủi ro thị trường
Rủi ro thị trường là khả năng thua lỗ do các yếu tố vĩ mô như thay đổi lãi suất, lạm phát, bất ổn chính trị, hoặc các sự kiện bất ngờ tác động đến giá tài sản cơ sở. Những yếu tố này nằm ngoài tầm kiểm soát của nhà đầu tư và có thể gây ra những biến động giá mạnh, đột ngột.
Rủi ro thanh khoản
Rủi ro thanh khoản xuất hiện khi nhà đầu tư không thể đóng vị thế của mình ở mức giá mong muốn do thiếu người mua hoặc người bán trên thị trường. Rủi ro này thường xảy ra với các hợp đồng có kỳ hạn xa hoặc trong những giai đoạn thị trường biến động cực đoan.
Nhận thấy sự phức tạp và những rủi ro tiềm ẩn trên, nhiều nhà đầu tư, đặc biệt là người mới, thường cảm thấy bối rối và thiếu định hướng. Việc tự mình đối mặt với một thị trường đầy biến động mà không có một phương pháp đầu tư hiệu quả có thể dẫn đến những thua lỗ không đáng có. Đây là lúc vai trò của một chuyên gia tư vấn trở nên vô cùng cần thiết. CASIN, với tư cách là công ty tư vấn đầu tư cá nhân chuyên nghiệp, không hoạt động như một môi giới truyền thống chỉ tập trung vào phí giao dịch.
Thay vào đó, chúng tôi đồng hành cùng bạn trong trung và dài hạn, xây dựng một chiến lược cá nhân hóa dựa trên mục tiêu và khẩu vị rủi ro của riêng bạn. Sứ mệnh của CASIN là bảo vệ vốn và tạo ra lợi nhuận ổn định, mang lại sự an tâm tuyệt đối để bạn có thể tăng trưởng tài sản một cách bền vững. Nếu bạn mong muốn có một người đồng hành tin cậy, hãy tìm hiểu về dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán của chúng tôi hoặc liên hệ trực tiếp qua số điện thoại (Call/Zalo) tại website.
Ảnh trên: Dịch Vụ Tư Vấn Và Đầu Tư Chứng Khoán CASIN
6. Hướng dẫn cách giao dịch chứng khoán phái sinh cho người mới bắt đầu?
Để giao dịch chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư mới cần thực hiện 4 bước cơ bản: mở tài khoản, nộp tiền và ký quỹ, đặt lệnh giao dịch, và theo dõi quản lý vị thế. Quy trình này đòi hỏi sự tuân thủ nghiêm ngặt các quy định của sở giao dịch.
Bước 1: Mở tài khoản giao dịch phái sinh
Nhà đầu tư phải mở một tài khoản giao dịch chứng khoán phái sinh tại một công ty chứng khoán được cấp phép. Điều này khác với tài khoản chứng khoán cơ sở thông thường. Quá trình này yêu cầu nhà đầu tư cung cấp các giấy tờ tùy thân và ký hợp đồng mở tài khoản theo mẫu của công ty chứng khoán.
Bước 2: Ký quỹ giao dịch
Trước khi đặt lệnh, nhà đầu tư phải nộp tiền vào tài khoản và chuyển một phần sang tài khoản ký quỹ tại Trung tâm Lưu ký Chứng khoán Việt Nam (VSDC). Số tiền ký quỹ ban đầu phải đủ để đáp ứng yêu cầu cho số lượng hợp đồng dự định giao dịch, theo tỷ lệ do VSDC công bố.
Bước 3: Đặt lệnh (Long/Short)
Nhà đầu tư tiến hành đặt lệnh Mua (Long) hoặc Bán (Short) thông qua phần mềm giao dịch của công ty chứng khoán. Các loại lệnh phổ biến bao gồm lệnh giới hạn (LO), lệnh thị trường (MP, MAK, MOK), và các lệnh điều kiện khác. Lệnh phải tuân thủ các quy tắc về bước giá và khối lượng tối đa.
Ảnh trên: Đặt lệnh (Long/Short)
Bước 4: Theo dõi vị thế và quản lý rủi ro
Sau khi lệnh được khớp, nhà đầu tư phải liên tục theo dõi vị thế mở và biến động của thị trường. Việc đặt lệnh cắt lỗ (stop-loss) và chốt lời (take-profit) là rất quan trọng để quản lý rủi ro và bảo vệ tài khoản khỏi những biến động bất lợi, đặc biệt là yêu cầu ký quỹ bổ sung.
7. Các quy định quan trọng về thời gian và phí giao dịch là gì?
Nhà đầu tư cần nắm rõ các quy định về thời gian giao dịch trong ngày và các loại phí áp dụng để đảm bảo giao dịch hiệu quả và tuân thủ quy định.
Thời gian giao dịch phái sinh
Thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam có thời gian giao dịch dài hơn thị trường cơ sở. Theo Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX), các phiên giao dịch được quy định như sau:
– Phiên sáng: 08:45 – 11:30
– Phiên chiều: 13:00 – 14:30
– Phiên khớp lệnh định kỳ đóng cửa (ATC): 14:30 – 14:45
Thời gian giao dịch bắt đầu sớm hơn 15 phút so với thị trường cơ sở.
Ảnh trên: Thời gian giao dịch phái sinh
Các loại phí giao dịch
Giao dịch chứng khoán phái sinh bao gồm một số loại phí chính. Các phí này bao gồm:
– Phí giao dịch: Thu bởi công ty chứng khoán, tính trên mỗi hợp đồng giao dịch.
– Phí trả cho Sở giao dịch: Một khoản phí cố định trên mỗi hợp đồng.
– Phí quản lý vị thế: Thu bởi VSDC, tính trên số lượng hợp đồng nắm giữ qua đêm.
– Thuế thu nhập cá nhân: Tính trên lợi nhuận từ giao dịch (nếu có).
Nhà đầu tư cần tìm hiểu biểu phí chi tiết tại công ty chứng khoán nơi mình mở tài khoản.
Ảnh trên: Các loại phí giao dịch
8. FAQ – Các câu hỏi thường gặp
- Cần bao nhiêu tiền để giao dịch chứng khoán phái sinh?
Số tiền tối thiểu phụ thuộc vào giá của hợp đồng tương lai và tỷ lệ ký quỹ theo quy định của VSDC, thông thường cần khoảng 25-30 triệu đồng để giao dịch an toàn 1 hợp đồng (VSDC, 2024).
- Giao dịch chứng khoán phái sinh có rủi ro cao không?
Giao dịch phái sinh có rủi ro cao do sử dụng đòn bẩy tài chính, có thể khuếch đại cả lợi nhuận và thua lỗ. Nhà đầu tư cần trang bị kiến thức và có chiến lược quản lý rủi ro chặt chẽ (UBCKNN, 2023).
- Thời gian giao dịch chứng khoán phái sinh là khi nào?
Thời gian giao dịch từ 08:45 đến 11:30 và 13:00 đến 14:45, từ thứ Hai đến thứ Sáu, sớm hơn 15 phút so với thị trường cơ sở (Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội – HNX).
- Làm thế nào để mở tài khoản chứng khoán phái sinh?
Bạn cần đến một công ty chứng khoán được cấp phép, mang theo giấy tờ tùy thân hợp lệ và ký vào hợp đồng mở tài khoản giao dịch chứng khoán phái sinh theo hướng dẫn của nhân viên môi giới.
- Ký quỹ trong chứng khoán phái sinh là gì?
Ký quỹ là một khoản tiền hoặc tài sản mà nhà đầu tư phải đặt cọc tại Trung tâm Lưu ký Chứng khoán để đảm bảo thực hiện nghĩa vụ thanh toán cho các vị thế giao dịch của mình (VSDC, 2024).
- Hợp đồng tương lai và hợp đồng quyền chọn khác nhau như thế nào?
Hợp đồng tương lai là một nghĩa vụ bắt buộc phải thực hiện, trong khi hợp đồng quyền chọn chỉ cung cấp “quyền” (không phải nghĩa vụ) thực hiện giao dịch cho người mua (Investopedia, 2024).
Ảnh trên: Hợp đồng tương lai và hợp đồng quyền chọn
- Chứng khoán phái sinh có phù hợp với nhà đầu tư mới không?
Chứng khoán phái sinh không phù hợp với nhà đầu tư mới thiếu kiến thức và kinh nghiệm do mức độ rủi ro cao. Nhà đầu tư mới nên bắt đầu với thị trường cơ sở trước khi tham gia (UBCKNN).
- Lãi/lỗ trong giao dịch phái sinh được tính như thế nào?
Lãi/lỗ được tính toán hàng ngày dựa trên chênh lệch giữa giá khớp lệnh mở vị thế và giá đóng cửa của hợp đồng, sau đó được thanh toán bù trừ vào tài khoản ký quỹ (Marking to Market).
- Vị thế Bán (Short) trong chứng khoán phái sinh là gì?
Vị thế Bán (Short) là hành động bán một hợp đồng tương lai mà nhà đầu tư không sở hữu, với kỳ vọng giá của tài sản cơ sở sẽ giảm để mua lại hợp đồng ở mức giá thấp hơn và hưởng lợi nhuận.
Ảnh trên: Vị thế Bán (Short)
- Ngày đáo hạn của hợp đồng tương lai là gì?
Ngày đáo hạn là ngày giao dịch cuối cùng của một hợp đồng tương lai. Tại ngày này, tất cả các vị thế mở sẽ được đóng lại và thanh toán lãi/lỗ cuối cùng bằng tiền mặt (HNX).
9. Kết luận
Chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính phức tạp nhưng mạnh mẽ, mang lại cơ hội lợi nhuận cao và khả năng phòng ngừa rủi ro hiệu quả cho danh mục đầu tư. Với các đặc tính như đòn bẩy cao, giao dịch hai chiều và thanh toán linh hoạt, nó đã trở thành một phần không thể thiếu của thị trường tài chính hiện đại.
Tuy nhiên, những cơ hội này luôn đi kèm với rủi ro tương xứng. Sự biến động nhanh và tác động khuếch đại của đòn bẩy đòi hỏi nhà đầu tư phải trang bị một nền tảng kiến thức vững chắc, kỷ luật giao dịch thép và một chiến lược quản trị rủi ro rõ ràng. Bài viết đã cung cấp một cái nhìn tổng quan từ khái niệm, đặc điểm, sản phẩm cho đến hướng dẫn giao dịch cơ bản. Thông điệp cuối cùng dành cho nhà đầu tư là hãy tiếp cận thị trường phái sinh với sự cẩn trọng, không ngừng học hỏi và luôn đặt việc bảo vệ vốn làm ưu tiên hàng đầu.