Chiều mưa Sài Gòn tháng trước, tôi ngồi cà phê bên Phú Nhuận, phách nhẹ vào chiếc laptop đã cùng mình qua bao phiên “máu lửa”. Một cậu em văn phòng ghé qua, mắt long lanh khoe chuỗi lệnh “xanh lè”. Cậu cười giòn: “Anh ơi, trade là gì mà vui vậy?” Câu hỏi ấy kéo tôi ngược về năm 2007 – thời điểm lần đầu chạm bảng giá SSI, chỉ trong một buổi sáng tài khoản bốc hơi ba mươi phần trăm vì… ham đuổi giá trần. Cảm giác bần thần ấy in sâu đến nỗi giờ đây mỗi khi click chuột tôi vẫn nghe tiếng tim mình nhịp gấp. Tôi kể cho cậu: “Vui có, buồn cũng có, quan trọng là em hiểu mình đang làm gì.” Và rồi, chúng tôi cùng vẽ lại bức tranh trading dưới góc nhìn rất đời – không giáo điều, không hào nhoáng. Bạn cũng tò mò? Vậy hãy cùng tôi bắt đầu hành trình “giải phẫu” khái niệm trade là gì – đồng thời khám phá trade là làm gì mỗi ngày và rốt cuộc trade là nghề gì trong bối cảnh kinh tế – xã hội Việt Nam.
1. Định nghĩa cốt lõi: Trade là gì?
Thật ra, “trade” trong kinh tế vi mô chỉ gói gọn ở khái niệm mua và bán. Thế nhưng khi chuyển sang thế giới tài chính, trade là gì bỗng trở thành hành vi mở rồi đóng vị thế trên các thị trường biến động liên tục – từ cổ phiếu, ngoại hối, phái sinh đến tiền mã hóa. Điểm mấu chốt nằm ở chữ “ngắn hạn”. Nhiều người ví nhà đầu tư dài hạn với bác nông dân trồng lúa, còn trader giống ngư phủ quăng lưới chớp nhoáng: gieo lưới, kéo lưới, nhìn cá nhảy trong khoang chỉ vài giờ. Để “bắt” được lợi nhuận, trader phải đọc đúng thời điểm, tốc độ và hướng di chuyển giá, chứ không chỉ tin vào giá trị nội tại. Bạn tưởng tượng một pha vượt đèn xanh trên Xa Lộ Hà Nội: chỉ sai nhịp nửa giây, xe phía sau đã bấm còi inh ỏi. Trading cũng căng như thế.
Ảnh trên: Trade Là Gì
2. Trade là làm gì mỗi ngày?
Sáng sớm, trong khi quán phở đầu ngõ còn bốc khói, một số trader đã dán mắt vào tin vĩ mô Hoa Kỳ, kiểm tra chỉ số đô la, giá dầu, lãi suất liên ngân hàng. Ai bảo “làm trader thong dong”? Họ căng não lập kịch bản: “Nếu CPI Mỹ vượt kỳ vọng thì VN30 mở gap xuống đến đâu? Khối ngoại khả năng đảo chiều bán ròng hay không?”. Đến phiên, họ lần lượt quan sát vùng hỗ trợ, kháng cự, khối lượng, độ rộng thị trường. Click–click–click, mỗi cú bấm lệnh kèm theo con số stop–loss lạnh lùng. Chiều tàn, trong khi bạn bè check-in quán rooftop, họ ngồi “soi” lại nhật ký giao dịch: lệnh nào tuân thủ nguyên tắc, lệnh nào bị FOMO. Nhật ký ấy – chứ không phải group chat – mới là ranh giới giữa tay mơ và tay lão luyện. Bạn có thói quen ghi chép chưa? Nếu chưa, hãy thử một tuần xem số liệu “phản chiếu” con người bạn rõ đến nhường nào.
3. Trade là nghề gì? Bức tranh nghề nghiệp tại Việt Nam
Ở Việt Nam, khái niệm trade là nghề gì vẫn gây tranh cãi. Nhiều phụ huynh nghe con tuyên bố “con sẽ làm trader” liền nhíu mày: “Ủa, thế là… cờ bạc?”. Thực tế, có ba “chân dung” phổ biến. Thứ nhất, prop trader – họ giao dịch bằng vốn quỹ của công ty, chia phần trăm lợi nhuận; mỗi tháng lương cố định có thể bằng 0 nhưng thưởng thì… thiên biến vạn hóa. Thứ hai, retail trader – tự bỏ vốn, tự tận hưởng tự do nhưng cũng tự chịu mọi cơn bão tâm lý. Thứ ba, market maker – thường thuộc công ty chứng khoán, nhiệm vụ bơm thanh khoản, kiếm chênh lệch bid-ask. Tuy nhiên, “nghề” này không có lương cứng đều đặn; ngày lời nghìn đô chỉ bằng một cú trade, nhưng cũng có lúc sáu tháng sống bằng tiền tiết kiệm. Vì vậy, chuyên gia tài chính hay khuyên: trước khi full-time, hãy tích lũy ít nhất nửa năm chi phí sinh hoạt, kẻo đang trade “đứt sóng” lại lo tiền sữa cho con. Bạn đã tính khoản dự phòng ấy chưa?
4. Các dạng thị trường để trade phổ biến
Chứng khoán Việt Nam vẫn là “sân nhà” nhiều người yêu thích nhờ cơ chế T+2.5, biên độ dao động 7% đến 15%. Ngoại hối mở cửa 24/5, đòn bẩy cao, spread thấp, nhưng rủi ro tin tức như NFP chỉ trong nháy mắt đã quét stop–loss. Hàng hóa phái sinh như cà phê, cao su tạo cơ hội “ăn” sóng lớn theo mùa vụ; hợp đồng tương lai VN30 đem lại đòn bẩy 1:5, hợp cho ai muốn hedge danh mục. Crypto thì 24/7 – thị trường “không ngủ” đúng nghĩa, mình ngủ mà giá Doge vẫn chạy 20%. Mỗi thị trường có đặc tính thanh khoản, mức đòn bẩy, khung pháp lý khác nhau. Lựa chọn thị trường giống hệt chọn sân đá bóng: nền cỏ nhân tạo, tự nhiên, hay… bê tông? Phù hợp đôi giày, bạn mới tránh trượt.
Ảnh trên: Chứng khoán Việt Nam vẫn là “sân nhà” nhiều người yêu thích nhờ cơ chế T+2.5, biên độ dao động 7% đến 15%
5. Phân biệt trade và đầu tư dài hạn
Nhiều bạn hỏi: “Em vừa muốn trade, vừa muốn làm cổ đông dài hạn, có được không?”. Câu trả lời là “được”, nhưng như cụ Buffett cảnh báo: “Nếu chưa sẵn sàng giữ cổ phiếu mười năm, đừng nghĩ tới mười phút.” Nhà đầu tư nắm giữ giá trị, chờ cổ tức, xem doanh nghiệp như vườn cây ăn trái; trader nhìn biến động giá và tâm lý số đông – chẳng khác người đi chợ sáng “săn” mớ cá tươi. Bạn thấy đấy, hai mindset này khác nhau như trồng xoài và đánh cá. Bạn đủ khéo léo xoay hai vai? Hay sẽ rối loạn vì lẫn lộn phương pháp quản trị vốn?
6. Công cụ không thể thiếu của trader
Bạn hình dung một bác tài công nghệ chạy Grab nhưng… quên điện thoại. Trader mà thiếu công cụ cũng lạc lối tương tự. Hai màn hình để so sánh khung H1 – H4, đường truyền ổn định tránh “lag” lúc công bố lãi suất, nền tảng TradingView kèm gói dữ liệu real-time, đặc biệt là bảng kế hoạch lệnh in rõ dán cạnh bàn. Tôi từng dính cú sập sàn Hose năm 2020, khi Wi-Fi cà khịa đúng phút VN30 rơi 40 điểm; click mãi không khớp, tôi ngồi thẫn thờ nhìn tài khoản “đỏ rực” như… áo đội tuyển Indonesia. Kinh nghiệm xương máu: đừng tiếc vài trăm nghìn nâng cấp mạng dự phòng 4G, cũng đừng chủ quan với ổ cắm UPS.
7. Phân tích kỹ thuật: Ngôn ngữ đồ thị
Nhiều người gọi nến Nhật là “thơ Haiku” của thị trường: súc tích mà ẩn ý. Một cây pin-bar thất bại có thể “bán đứng” tâm lý bò tót, mô hình vai-đầu-vai giống tảng băng lộ mũi nhọn. Thế nhưng, hãy nhớ phân tích kỹ thuật không hứa hẹn 100% đúng, nó chỉ cung cấp xác suất. Nếu ba chỉ báo cùng đồng thanh “mua”, khả năng thành công tăng lên; nhưng vẫn có xác suất thị trường… giở quẻ. Khi nào vào lệnh? Khi bộ tiêu chí hội tụ, không phải lúc bảng điện ngẫu nhiên nhảy “xanh lè” khiến tim bạn đập nhanh. Bạn thử đóng mắt tưởng tượng: ta đang đứng trên cầu Bến Tre, nước chảy xiết; nếu không cắm neo, con thuyền sẽ bị cuốn phăng. Tiêu chí vào lệnh chính là neo.
8. Phân tích cơ bản và tin tức
Ảnh trên: Phân tích cơ bản và tin tức
Ngay cả day trader “đánh” khung 5 phút vẫn phải liếc chỉ số CPI Mỹ, lãi suất điều hành Ngân hàng Nhà nước, kết quả lợi nhuận quý công ty đầu ngành. Tháng ba năm 2024, Fed bất ngờ cắt giảm lãi suất khiến VN-Index bật tăng hai lăm điểm trong… mười lăm phút. Ai bán khống qua đêm hẳn toát mồ hôi. Tin tức như chất xúc tác, khuếch đại xu hướng sẵn có. Bạn có thói quen “soi” lịch kinh tế trước khi ngủ? Hay sáng ra mới hốt hoảng vì Dow Jones sụt nghìn điểm? Thị trường toàn cầu gắn liền như mạch máu, bỏ qua tin tức chẳng khác nhắm mắt lái xe trên cao tốc Long Thành.
9. Quản trị rủi ro: Mỏ neo cho con thuyền lợi nhuận
Một lệnh lỗ tối đa hai phần trăm tài khoản. Con số nghe nhỏ nhưng là bí kíp trường tồn. Chỉ cần chuỗi năm lệnh lỗ liên tiếp, bạn đã mất gần mười phần trăm vốn – nỗi đau tâm lý khó gỡ. Một người bạn tôi từng “all-in” margin cổ phiếu bank năm 2022, đến lúc bị call margin, anh cay đắng bán xe máy. Chúng tôi ngồi vỉa hè, anh thở dài: “Giá như mình cắt lỗ sớm.” Bài học: quản trị rủi ro không phải phụ lục, mà là cột sống nâng đỡ sự nghiệp trader. Nếu bạn ghét nghe chữ “stop-loss”, hãy tưởng tượng luật đường sắt: tàu phải bấm còi ba lần trước khi nhập ga; không còi, tai nạn.
10. Tâm lý giao dịch: Kẻ thù trong gương
Bạn từng trải qua cảm giác giá quay đầu ngay sau khi mình chốt lãi chưa? Tôi thì thường xuyên, và mỗi lần như vậy lòng tiếc “đứt ruột”. Nhà tâm lý học Brett Steenbarger gợi ý đo trạng thái tinh thần như đo RSI. Khi bực bội, chỉ báo cảm xúc “vượt mua”, lúc đó rất dễ nhảy vào trả thù thị trường. Cuối 2021, tôi ôm lệnh crypto thua lỗ, càng thua càng tăng khối lượng, hậu quả kết thúc bằng một đêm trắng giữa Sài Gòn. Sau này tôi mới hiểu, thiền năm phút trước phiên, kèm bài tập hít thở 4-7-8, hiệu quả đến khó tin. Bạn đã thử chưa?
11. Các phong cách trade phổ biến
Scalping giống trò bắc ghế hái me trước cổng trường: thoăn thoắt vài giây, lời ít nhưng gom nhanh. Day trading đóng lệnh trong ngày, tránh rủi ro qua đêm, phù hợp người thích ngủ yên. Swing trading giữ lệnh vài ngày đến vài tuần, như lướt sóng biển Nha Trang – sóng vừa đủ cao để phấn khích. Position trading giữ lệnh vài tháng, giao thoa giữa trading và investing, đòi hỏi kiên nhẫn. Bạn đi giày thể thao để chạy 100m hay mang giày leo núi trekking ba ngày? Phong cách giao dịch cũng vậy, vừa chân mới bền.
Ảnh trên: Day trading đóng lệnh trong ngày, tránh rủi ro qua đêm, phù hợp người thích ngủ yên.
12. Chi phí và thuế khi trade ở Việt Nam
Phí giao dịch chứng khoán dao động 0,03 đến 0,25 phần trăm mỗi chiều. Thuế 0,1 phần trăm giá trị bán cổ phiếu tưởng nhỏ nhưng lũy thừa lệnh lướt sóng rất “đau ví”. Những ai thích chứng quyền cần nhớ: lãi ròng chịu thuế 5 phần trăm. Forex hay crypto hiện vẫn chịu thuế thu nhập cá nhân theo bậc lũy tiến, khai cuối năm. Bạn thử làm phép nhân: lời 100 triệu một năm, nhưng phí + thuế gặm 15-20 triệu – bằng cả chuyến du lịch Phú Quốc. Nếu không tính trước, cú chốt lời cuối năm thành “cú sốc” nộp thuế.
13. Công nghệ AI, thuật toán và tương lai nghề trade
Thời của HFT, robot có thể xử lý 100.000 lệnh mỗi giây, ChatGPT sinh mã PineScript trong năm phút. Tháng 9/2024, một quỹ Mỹ chạy mô hình AI dựa trên dữ liệu cảm xúc mạng xã hội, lợi nhuận sáu tháng gấp rưỡi S&P 500. Vậy con người hết cửa? Không. AI giỏi phân tích số lớn nhưng dở đọc… bẫy thanh khoản ở HOSE lúc 2g15 chiều, khi tự doanh “vẽ” cây nến chạm trần rồi dội xuống. Sự nhạy cảm văn hóa thị trường Việt – điều AI khó nắm – là lợi thế con người. Kết hợp AI và linh cảm kinh nghiệm, trader mới vững bước.
14. Lộ trình học và thực hành cho người mới
Ba tháng đầu, đọc “Phù Thủy Thị Trường”, “Trading In The Zone”, mở tài khoản ảo kèm nhật ký cảm xúc. Sáu tháng kế, nạp vốn thật nhỏ, luyện kỷ luật cắt lỗ như… đi gym, ngày nào cũng gập bụng. Sau một năm, thống kê tỷ lệ risk-reward, xác định phong cách mạnh. Tôi có người bạn xuất phát với 20 triệu, đều đặn mỗi lệnh chỉ rủi ro 1 phần trăm, sau ba năm đạt lợi nhuận bền vững 35%/năm – chẳng “choáng” nhưng ổn định. Bạn càng kiên trì, đường cong lợi nhuận càng mượt.
15. Nên tự trade hay đồng hành cùng chuyên gia?
Ảnh trên: Nên tự trade hay đồng hành cùng chuyên gia?
Không ít người vội vàng nạp 100 triệu, nghe “room VIP” rồi hai tháng còn 40 triệu. Bạn có rơi vào cảnh này chưa? Thị trường rộng và sâu, đôi khi thuê chuyên gia tư vấn bảo vệ vốn, thiết kế chiến lược trung dài hạn lại hiệu quả hơn. CASIN hay một số dịch vụ tư vấn độc lập ở TP.HCM, Hà Nội hiện tập trung đánh giá khẩu vị rủi ro, mục tiêu tài chính thay vì “phím hàng”. Nếu bạn bận rộn công việc chính, nhưng vẫn muốn “thị trường làm thuê” cho dòng tiền, giải pháp kết hợp chuyên gia có thể đáng thử.
16. Lời kết mở: Trade mang lại gì và đòi hỏi gì ở bạn?
Trading mang đến tự do thời gian, cảm giác “săn mồi” mãnh liệt, cơ hội xây dựng tài sản chủ động. Nhưng “món hời” nào cũng kèm hóa đơn: bạn phải trả bằng kỷ luật thép, kiến thức không ngừng cập nhật, khả năng chịu thua lỗ mà không vỡ tim. Trước khi nạp tiền, hãy tự hỏi: Bạn vào trade để thỏa mãn adrenaline hay để tích lũy tài sản bền vững? Bạn đã đặt ra quy tắc cắt lỗ hay còn mơ hồ? Bạn sẵn sàng dành tối thứ Bảy cho nhật ký giao dịch thay vì Netflix? Giữa những tiếng “ding-ding” của bảng giá, hãy nhớ điều quan trọng nhất vẫn là bản thân bạn: hiểu mình, hiểu thị trường. Khi ấy, lợi nhuận chỉ là phần thưởng tất yếu cho hành trình học tập bền bỉ.
Bây giờ, laptop của bạn đã sẵn sàng? Tim bạn đập hơi nhanh? Hãy hít một hơi thật sâu, tạo một bản kế hoạch giao dịch, và chỉ nhấn nút buy hoặc sell khi những câu hỏi trên được trả lời rõ ràng. Chúc bạn đi xa, đi bền và đi… có lãi!