Tôi vẫn nhớ cảm giác lâng lâng khi cầm tháng lương đầu đời 5 triệu đồng cách đây đã mười năm. Hôm ấy, tôi tự thưởng bát phở đặc biệt ở tiệm quen góc Nguyễn Thái Học, nghĩ bụng: “Thế là cũng kha khá rồi đấy!” Ba năm sau quay lại, vẫn bát phở ấy, vẫn cô chủ quấn chiếc khăn màu hồng, chỉ có tờ giá là khác: từ 25 nghìn nhảy vọt 45 nghìn. Lương của tôi tăng gấp rưỡi, nhưng khoảnh khắc rút ví bỗng thấy chạnh lòng: “Ủa, mình có thật sự khá hơn không?” Đó chính là lúc lạm phát khẽ gõ cửa, rút ruột cảm giác giàu có của chúng ta một cách lặng lẽ mà chắc nịch. Bạn đã bao giờ ngán ngẩm khi nhìn hóa đơn tiền điện, tiền xăng cứ nhích từng tháng? Bạn có bao giờ bối rối giữa muôn vàn lời khuyên “đổ tiền vào đâu” giữa thời giá cả nhảy múa? Nếu câu trả lời là “có”, hành trình dưới đây sẽ giúp bạn hiểu tường tận lạm phát là gì, lý do nó “ăn” tiền lương của ta, và quan trọng hơn, làm thế nào để vừa bảo toàn vừa nhân lên tài sản trong cơn sóng giá cả.
1. Khái niệm lạm phát là gì?
Ngắn gọn, lạm phát là gì? Đó là hiện tượng mức giá chung của hàng hóa và dịch vụ trong nền kinh tế tăng lên liên tục, đủ lâu để làm sức mua của đồng tiền sụt giảm. Hình dung bạn cầm 100 nghìn hôm nay mua được ba ly cà phê sữa đá; sang năm, số tiền ấy chỉ còn đủ hai ly. Khoảng chênh đó chính là thứ “thuế vô hình” tên gọi lạm phát. Nhiều người vội kết luận khi giá thịt heo tăng vài tuần đã là lạm phát, nhưng kinh tế học đòi hỏi xu hướng phải lan rộng và bền vững mới xứng danh. Lý thuyết nghe có vẻ cứng, song thực tế ai cũng “nếm” vị lạm phát khi chợ đầu mối báo giá rau tăng, học phí con vọt, hay tiền thuê trọ một mạch nhảy ba bậc.
Ảnh trên: Lạm Phát Là Gì
2. Những thước đo lạm phát phổ biến và công thức tính lạm phát
Hằng tháng, bản tin Thời sự thường đọc “CPI tháng 4 tăng 3,8 % so với cùng kỳ”. CPI – chỉ số giá tiêu dùng – được tính trên một “giỏ hàng” mẫu gồm gạo, thịt, xăng, điện, học phí… do Tổng cục Thống kê khảo sát. Công thức tính lạm phát dựa trên CPI khá dễ hiểu:
Tỷ lệ lạm phát (%) = [(CPI kỳ hiện tại – CPI kỳ gốc) / CPI kỳ gốc] × 100.
Ví dụ CPI tháng 4 năm trước là 110 điểm, tháng 4 năm nay 114 điểm, ta có: [(114 – 110) / 110] × 100 ≈ 3,6 %. Ngoài CPI, còn PPI (chỉ số giá sản xuất) phản ánh chi phí đầu vào của doanh nghiệp, và Core CPI – lạm phát cơ bản – loại trừ nhóm giá do Nhà nước quản lý cùng thực phẩm tươi sống, nhằm soi “nội lực” tăng giá. Khi Core CPI bò lên 3 % trong nhiều tháng liền, cơ quan điều hành lập tức phải cân nhắc siết tín dụng. Bạn thử tưởng tượng, nếu mọi mặt hàng đều tăng 5 % nhưng lương của bạn “đứng hình”, mức sống sẽ ra sao?
3. Nguyên nhân lạm phát – thủ phạm giấu mặt sau mỗi hóa đơn
Một buổi tối tháng Tư, tôi đứng ở cây xăng Kim Liên, nghe bác tài xe công nghệ lẩm bẩm: “Giá xăng mà nữa tăng là chết tụi em.” Câu than ấy bộc lộ rõ một “chuỗi phản ứng” của lạm phát. Thứ nhất, giai đoạn kinh tế bùng nổ, cầu vượt cung, người mua “tranh nhau” – bảng giá cứ thế nhích lên; ta gọi đó là lạm phát cầu kéo. Thứ hai, khi giá xăng, lương tối thiểu, chi phí vận tải leo thang, doanh nghiệp bị “đẩy” chi phí và sẽ chuyển gánh nặng sang người mua – đây là lạm phát chi phí đẩy. Thứ ba, kỳ vọng lạm phát: chỉ cần râm ran tin “giá sữa sắp tăng”, siêu thị đông kín mẹ bỉm gom sữa, và… giá tăng thật. Cuối cùng, chuyện in tiền: nếu Ngân hàng Trung ương nới cung tiền quá nhanh so với lượng hàng hóa, thì đồng tiền mới in chẳng khác nào đổ thêm dầu vào “lò giá cả”. Ta có thể trào phúng gọi quá trình ấy là “mèo vờn chuột”, trong đó giá luôn là con mèo nhanh nhẹn còn đồng lương của ta đóng vai chú chuột thở dốc.
4. Tác động đa chiều đến đời sống, doanh nghiệp và nhà đầu tư
Hãy hình dung lạm phát là cơn mưa phùn dầm dề, không xối xả nhưng bền bỉ làm mòn mọi mái ngói tài chính. Sức mua giảm, tiền gửi ngân hàng “ốm” dần, lãi vay leo cao khiến khoản nợ mua nhà ngốn thêm vài trăm nghìn mỗi tháng. Với doanh nghiệp, lợi nhuận gộp bị ép mỏng như lát thịt bò lẩu, trong khi chi phí khấu hao vẫn còn đó. Tuy nhiên, nhà đầu tư tinh ý lại nhìn thấy bàn tiệc cơ hội: doanh nghiệp hàng tiêu dùng thiết yếu, vàng, bất động sản, hàng hóa phái sinh… thường “tỏa sáng” khi CPI ấm lên. Nghệ thuật nằm ở việc chọn đúng chiếc ghế: bạn muốn uống cốc bia mát hay lại ôm chai nước suối hết hạn?
Ảnh trên: Lạm Phát tác động đa chiều đến đời sống, doanh nghiệp và nhà đầu tư
5. Lạm phát tại Việt Nam – con số, câu chuyện và gợi ý hành động
Việt Nam từng nếm một “cú sốc cay” năm 2008: CPI chạm 23 %, lãi suất gửi tiết kiệm 18 % vẫn không đủ vá hố sâu sức mua. Giai đoạn 2015–2019, CPI duy trì 2–4 % nhờ giá dầu thấp và chính sách tiền tệ “đi guốc trong bụng” thị trường. Năm 2022, chiến sự Nga–Ukraine thổi bùng giá năng lượng, CPI Việt Nam lên 3,15 %. Có người bảo “vẫn thấp hơn Mỹ tận 9,1 % cơ mà”, song quên rằng rổ hàng hóa của ta nặng gạo – thực phẩm, ít dịch vụ cao cấp; vì thế, lao động thu nhập thấp chịu hắt hơi hắt xì mạnh hơn con số thống kê. Bước sang 2024, giá gạo xuất khẩu lập đỉnh 15 năm, trong nước trần mua nhà ở xã hội hạ nhưng tín dụng lại được nới. Nhiều chuyên gia dự báo CPI 2025 có thể vượt mục tiêu 4,5 %. Bạn hỏi “nên lo hay nên mừng”? Tôi nói: lo để chủ động, mừng vì cơ hội luôn song hành rủi ro.
6. Chính sách tiền tệ – cách Ngân hàng Trung ương thuần hóa “mãnh thú giá cả”
Trước phòng Gym đầu phố, huấn luyện viên cầm chiếc còi, mỗi khi học viên quá hăng là thổi “tuýt” bắt nghỉ. Ngân hàng Trung ương cũng cầm “chiếc còi” lãi suất tương tự. Khi lạm phát cao, họ hút bớt tiền về, tăng lãi suất tái chiết khấu, khiến doanh nghiệp e dè vay vốn, cầu tiêu dùng nguội bớt, giá cả hạ nhiệt. Nhưng Covid-19 ập tới, “còi” đổi chiều: lãi suất hạ kỷ lục, bơm thanh khoản cứu doanh nghiệp. Thuốc bổ uống quá liều dễ gây “phản ứng phụ” lạm phát trễ. Bài toán muôn thuở: thúc đẩy tăng trưởng mà không để giá cả hoá… quái thú Godzilla.
7. Chiến lược bảo vệ tài sản trước lạm phát
Tiền mặt “nằm im” chẳng khác nào kem đặt dưới nắng hè Sài Gòn – sớm muộn cũng chảy. Vì vậy, khẩu quyết là đa dạng hoá. Bạn có thể dành phần danh mục cho cổ phiếu ngành thiết yếu (thử nhớ cú tăng bứt tốc của cổ phiếu xăng dầu, phân bón 2022), trái phiếu lãi suất thả nổi, bất động sản tạo dòng tiền, thậm chí vài chai whisky hiếm nếu am hiểu. Đừng quên quỹ phòng thủ: sáu tháng chi tiêu gửi tài khoản thanh toán, giải pháp “áo phao” khi biến cố ập đến. Bạn đã rút ra bài học gì sau cú rơi VN-Index từ 1 500 xuống 900? Tôi từng “cháy” 40 % vốn năm 2008 vì ôm cổ phiếu thép, nhắc mình phải kỷ luật dừng lỗ và phân bổ tài sản theo chu kỳ. Còn bạn – bạn có chiến lược quản lý vốn nào đủ dày dặn?
Ảnh trên: Chiến lược bảo vệ tài sản trước lạm phát.
8. Câu chuyện thực chiến – ba cú sốc và ba bài học
2008, giá quặng sắt phi mã, lạm phát chi phí đẩy “thổi bay” biên lợi nhuận ngành thép; tôi ôm hàng, danh mục bốc hơi 40 % chỉ sáu tuần. Bài học: đừng coi nhẹ chi phí đầu vào. 2020, tiền rẻ tràn kênh, bất động sản vùng ven Hà Nội tăng gấp đôi; tôi kịp thoát ở đỉnh nhờ tự hỏi: “Ngân hàng có giữ mãi lãi suất 4 %?” 2022, Fed tăng lãi suất nhanh nhất 40 năm, VN-Index cắm đầu. Tôi giữ kỷ luật dừng lỗ 10 %, chuyển sang quỹ trái phiếu ngắn hạn, bảo toàn 70 % vốn. Ba cú sốc đủ khiến tôi sớm tỉnh táo trước mọi lời mời gọi “đầu tư an toàn, lãi 20 %/năm”. Còn bạn? Bạn học được gì từ cú sập thị trường gần đây nhất?
9. Lạm phát và chứng khoán – cơ hội hay rủi ro?
Lạm phát vừa phải, quanh 4 %, giống như ngọn gió xuân – đủ ấm để doanh nghiệp tăng doanh thu, nhà đầu tư hưởng cổ tức. Nhưng khi CPI vượt 6–7 %, gió hóa bão: định giá P/E co lại, dòng tiền chạy sang kênh phòng thủ. Mẹo nhỏ: theo dõi chênh lệch lợi suất giữa trái phiếu chính phủ Mỹ và TIPS (trái phiếu chống lạm phát). Ở Việt Nam, bạn có thể soi lãi suất huy động kỳ hạn 12 tháng; khi ngân hàng đồng loạt nâng trần, đó là tín hiệu thị trường “ngửi” thấy mùi giá cả leo thang. Bạn định đánh cược với bão hay trú ẩn trong căn nhà chắc móng?
10. Dấu hiệu nhận biết lạm phát tăng tốc
Bạn chẳng cần chờ báo cáo CPI chậm một nhịp. Hãy chú ý bảng giá xăng E5, cước vận tải container tuyến Hải Phòng – Los Angeles, điều chỉnh lương tối thiểu vùng, tỷ giá USD/VND, chỉ số PPI Trung Quốc. Khi bốn, năm dấu hiệu cùng đỏ, ví tiền nên bật “chế độ phòng thủ”. Đã bao giờ bạn ghé quầy phở sáng và nghe chủ quán bảo “tuần này thịt bò tăng, em phải cộng thêm hai nghìn”, rồi đúng chiều ấy đọc tin xăng vừa điều chỉnh? Đó là “dàn nhạc” lạm phát bắt đầu chơi bản forte.
Ảnh trên: Dấu hiệu nhận biết lạm phát tăng tốc
11. Kịch bản tương lai và bài học cho nhà đầu tư trẻ
Chính phủ hướng đến CPI dưới 4,5 % năm 2025, song thế giới phân mảnh chuỗi cung ứng, kinh tế xanh đòi hỏi đầu tư lớn, địa chính trị không ngừng căng thẳng. Nghĩa là áp lực giá cả chẳng biến mất sau một đêm. Vậy thay vì đoán CPI tháng tới, hãy xây “bức tường thành” danh mục: tài sản phòng hộ, đòn bẩy thấp, quỹ dự phòng dày, và đặc biệt đầu tư vào bản thân – khoá học kỹ năng số hóa, phân tích dữ liệu có thể sinh lời gấp nhiều lần cổ phiếu. Bạn đã từng “nâng cấp” chính mình ra sao sau mỗi lần thị trường rung lắc?
12. Lời khuyên thực dụng về ngân sách cá nhân
Đầu tiên, hãy trả dứt nợ lãi suất thả nổi; đó là chiếc lỗ hổng để lạm phát luồn vào bòn rút. Thứ hai, cắt hóa đơn vô ích: thiết bị tiết kiệm điện, thay đèn LED, kiểm tra đường ống rò rỉ – nghe nhỏ nhưng mỗi tháng bớt vài chục nghìn là bức tường li ti chống lạm phát. Thứ ba, thương lượng tăng lương dựa trên CPI: đừng ngại đặt vấn đề, bởi nếu bạn không lên tiếng, ví tiền bạn chịu thiệt. Thứ tư, lên kế hoạch mua sắm lớn – nếu biết giá ti-vi sắp điều chỉnh, hãy mua trước kỳ nghỉ Tết. Cuối cùng, đầu tư vào giáo dục: khóa tiếng Anh thương mại 8 triệu đồng có thể mang về mức tăng lương 2 triệu mỗi tháng – lợi suất đáng mơ ước so với gửi ngân hàng.
13. Kết thúc – chọn đồng hành hay đi một mình?
Nếu lúc này bạn vẫn phân vân “nên mua gì – bán gì khi CPI chạm 5 %?”, việc có một chuyên gia kề vai là lựa chọn đáng cân nhắc. Nhiều người bạn của tôi tìm đến CASIN – công ty tư vấn đầu tư cá nhân chú trọng bảo vệ vốn, thiết kế chiến lược trung–dài hạn, không chạy theo phí giao dịch. Họ phân tích khẩu vị rủi ro, khuyến nghị tái cân đối tài sản định kỳ, giúp khách hàng yên tâm trước những cơn sóng lạm phát. Tất nhiên, quyết định cuối cùng vẫn thuộc về bạn. Nhưng như đường đèo Ô Quy Hồ – đi một mình có thể ngắm cảnh trọn vẹn, song đi cùng người hiểu địa hình, hành trình chắc chắn bớt run tay lái. Bạn muốn làm “phượt thủ đơn độc” hay chọn bạn đồng hành? Câu trả lời, cũng như cách bạn đối diện lạm phát, đều bắt đầu từ quyết định ngay hôm nay.
Tôi khép lại câu chuyện, vẫn là quán phở ấy, giờ bát đặc biệt đã 65 nghìn. Nhưng thay vì thở dài, tôi nhấp muỗng nước dùng, mỉm cười: “Mình hiểu trò chơi giá cả hơn rồi.” Còn bạn thì sao – bạn đã sẵn sàng bước vào ván cờ cùng lạm phát chưa?