Nếu đã từng thắc mắc vì sao cùng một đồng vốn nhưng có doanh nghiệp phình to lợi nhuận còn doanh nghiệp khác “giậm chân”, bạn đã chạm tới khái niệm giá trị thăng dư là gì. Bản chất đây không chỉ là thuật ngữ kinh tế do Karl Marx đưa ra từ thế kỷ XIX; trong thời “AI‑first economy” 2025, giá trị thăng dư vẫn âm thầm quyết định bảng lãi lỗ và… túi tiền nhà đầu tư. Chúng ta cùng bóc tách mọi khía cạnh – từ lý thuyết gốc tới ví dụ VN‑Index, rồi “dịch” sang ngôn ngữ đầu tư chứng khoán đời thường sao cho dễ áp dụng nhất.
1. Khái Niệm Cốt Lõi: Giá Trị Thăng Dư Là Gì?
Giá trị thăng dư (surplus value) là phần giá trị người lao động tạo ra cao hơn giá trị sức lao động của họ, nhưng phần chênh này được doanh nghiệp – hay “nhà tư bản” theo cách gọi của Marx – thu giữ. Hiểu nôm na: một barista pha cà phê tại TP.HCM được trả 30.000 đ/giờ, nhưng cùng khung giờ đó cà phê bán ra tạo 120.000 đ doanh thu và 60.000 đ lãi gộp; 30.000 đ chênh lệch chính là giá trị thặng dư. Từ lăng kính nhà đầu tư, đây chính là nguồn lợi nhuận cốt lõi giúp tăng EPS, kéo PE xuống, thổi giá cổ phiếu lên.
Thừa nhận hay bác bỏ khái niệm, thị trường vốn vẫn ngầm “định giá” sức lao động như một yếu tố đầu vào giống vốn khả biến, máy móc, dữ liệu. Khi chi phí lao động không tăng tương xứng năng suất, giá trị thăng dư phình to và ROE cải thiện – hệt như bức tranh nhiều cổ phiếu dệt may xuất khẩu Việt Nam 2024.
Ảnh trên: Giá Trị Thăng Dư Là Gì
2. Lịch Sử Hình Thành Và Sức Sống Dai Dẳng Của Lý Thuyết Giá Trị Thặng Dư
Karl Marx lần đầu hệ thống hóa lý thuyết giá trị thặng dư năm 1867 trong “Tư Bản Luận”. Ông phân tích lao động xã hội cần thiết để tái sản xuất sức lao động, rồi so sánh với tổng giá trị lao động tạo ra. Tuy bị coi “xưa cũ”, thuật ngữ này quay lại nổi bật giai đoạn 2020‑2024 khi khảo sát của ILO chỉ ra 52 % lao động khu vực chuỗi cung ứng Đông Nam Á không được chia phần tương xứng so với mức tăng năng suất. Bằng chứng tại Việt Nam: năng suất lao động 2024 tăng 4,8 % (Tổng cục Thống kê) nhưng lương bình quân chỉ nhích 3,3 %. Khoảng vênh ấy là môi trường nở rộ giá trị thặng dư.
Điều thú vị: các quỹ private equity gọi “giá trị thặng dư” bằng thuật ngữ “value creation gap”. Năm 2023, thương vụ M&A KIDO – Sơn Kim Retail công bố biên EBITDA mục tiêu tăng 2 điểm phần trăm nhờ “tối ưu lao động”. Chính là một bản sao hiện đại của thặng dư tuyệt đối.
3. Công Thức Tính Giá Trị Thặng Dư Và Ví Dụ Thực Tế
Trong kinh điển Marx:
S = m – v, với m là giá trị mới do lao động tạo ra, v là giá trị sức lao động (tiền lương).
Doanh nghiệp hiện đại chuyển ngữ thành:
Giá trị thặng dư = Giá trị gia tăng (VA) – Chi phí nhân công trực tiếp (DL).
Thử một case CTCP ABC may mặc 2024:
– Doanh thu thuần: 5.000 tỷ;
– Giá vốn hàng bán: 3.500 tỷ (trong đó 1.200 tỷ lương công nhân, còn lại 2.300 tỷ nguyên vật liệu, khấu hao);
– VA = 5.000 – 2.300 = 2.700 tỷ;
– Giá trị thặng dư = 2.700 – 1.200 = 1.500 tỷ.
Nếu tỷ suất giá trị thặng dư (S/V) = 1.500 / 1.200 ≈ 125 %, chứng tỏ mỗi đồng lương tạo ra 1,25 đồng thặng dư. Tỷ lệ này phản chiếu biên lợi nhuận gộp 30 % trên BCTC, giúp P/E ABC duy trì dưới 10 trong khi ngành 14 – tín hiệu “đáng để ôm”.
4. Thặng Dư Tuyệt Đối Và Thặng Dư Tương Đối: Doanh Nghiệp Tăng Lợi Nhuận Kiểu Gì?
Ảnh trên: Thặng Dư Tuyệt Đối Và Thặng Dư Tương Đối
Marx chia giá trị thăng dư thành hai dạng. Thặng dư tuyệt đối đến từ việc kéo dài thời gian lao động: tăng ca mùa gói logistic Tết, thêm ca đêm. Doanh nghiệp có doanh số, nhà đầu tư vui, song công nhân kiệt sức – rủi ro đình công 2022 tại Khu công nghiệp Phú Thọ là minh chứng.
Thặng dư tương đối tinh tế hơn: rút ngắn lao động cần thiết nhờ công nghệ, đào tạo, tự động hóa. VinFast tận dụng robot hàn thân xe, tiết kiệm 30 giờ công/xe, biên lợi nhuận kỳ vọng 2025 cải thiện 4 %. Nhà đầu tư hưởng lợi biên EBITDA nhưng không đẩy công nhân vượt sức – phép cộng bền vững.
Chọn chiến lược nào ảnh hưởng tới đánh giá ESG, yếu tố ngày càng nặng ký trong bộ tiêu chí quỹ ngoại. Tăng ca triền miên có thể “đốt” điểm ESG, khiến cổ phiếu đắt rẻ khó lường.
5. Tỷ Suất Giá Trị Thặng Dư: Thước Đo “Nóng” Cho Nhà Phân Tích
Tỷ suất S’ = S/V giúp so tốc độ “ép lãi” trên mỗi đồng lương. Với nhóm da giày xuất khẩu, S’ năm 2024 đạt 140 % (Hiệp hội Lefaso). Ngược lại doanh nghiệp IT outsourcing “đấu” global talent, lương kỹ sư cao khiến S’ chỉ 60‑70 %.
Một nghiên cứu của VEPR 2023 chỉ ra mối tương quan 0,78 giữa S’ và biên lợi nhuận ròng ngành may mặc niêm yết. Nghĩa là tỷ suất thặng dư càng cao, ROE càng vượt trội, miễn quản trị chi phí khác ổn định. Trader ngắn hạn vẫn “soi” P/E, nhưng giá trị nội tại dài hạn gắn chặt thước đo S’.
6. Giá Trị Thặng Dư Trong Định Giá Cổ Phiếu: Vũ Khí Bỏ Sót?
Ảnh trên: Giá trị thặng dư trong định giá cổ phiếu. P hân tích PE, PB đôi khi lờ mối liên hệ S’ – ROE.
Phân tích PE, PB đôi khi lờ mối liên hệ S’ – ROE. Nếu S’ liên tiếp tăng, doanh nghiệp có dư địa mở rộng biên lợi nhuận mà không phải tăng giá bán – lớp đệm chống suy thoái. Báo cáo KIS Vietnam Q1‑2025 về HPG cho thấy dù giá thép điều chỉnh 9 %, HPG vẫn duy trì margin nhờ robot hóa dây chuyền cán. Phần “giá trị thặng dư” tiết kiệm lương công nhân giúp EPS không sụp.
Do đó khi lọc cổ, thử thêm bước: so sánh chi phí nhân công/VA 3 năm gần nhất. Biên này co dần > dấu hiệu doanh nghiệp tạo thặng dư tương đối – tiềm năng rerating.
7. Giá Trị Thăng Dư, Tiền Lương Và Tâm Lý Lao Động
Không phải cứ tối đa giá trị thặng dư là tốt tuyệt đối. Nghiên cứu của Anphabe 2024 cho thấy tỷ lệ nghỉ việc tự nguyện ngành F&B đạt 24 % khi tăng ca liên tục 60h/tuần. Chi phí tuyển mới, huấn luyện có thể triệt tiêu phần lợi nhuận vừa vắt ra. Đối với nhà đầu tư dài hạn, theo dõi chỉ số “Total Labor Cost per Revenue” và tỷ lệ turnover trong báo bạch có thể dự báo break‑out hay “bẫy giá trị”.
GPT‑5, robot Boston Dynamics vào dây chuyền; chi phí sở hữu robot giảm 18 %/năm giai đoạn 2022‑2024 (McKinsey). Doanh nghiệp đầu tư CAPEX lớn ban đầu, song về lâu dài giảm chi phí biến đổi. Khi sức lao động người giảm dần, thặng dư tương đối bùng nổ, nhưng mô hình định lượng phải trừ khấu hao, lãi vay. Nhà đầu tư cần tái tính S’ mở rộng: S’‑AI = (VA – DL – Depreciation Robot)/DL.
Điển hình: Foxconn Việt Nam kỳ vọng cắt 30 % headcount 2027, song ROA chỉ nhích chậm nếu gánh nặng khấu hao “nuốt” lợi nhuận. Bài học: không chỉ nhìn lương giảm, hãy tính luôn dòng tiền tự do.
8. Phê Phán, Tranh Luận Và Ý Nghĩa Thời 4.0
Ảnh trên: Trường phái kinh tế tân cổ điển phản biện Marx, cho rằng lợi nhuận xuất phát từ chênh lệch cung – cầu và đổi mới công nghệ chứ không phải “bóc lột”.
Trường phái kinh tế tân cổ điển phản biện Marx, cho rằng lợi nhuận xuất phát từ chênh lệch cung – cầu và đổi mới công nghệ chứ không phải “bóc lột”. Tuy nhiên không thể phủ nhận khung phân tích giá trị thặng dư vạch rõ động lực kiếm lợi kinh tế dựa vào năng suất lao động, điều nhà đầu tư cần soi. Nhất là giai đoạn lạm phát 2022‑2023, nhiều tập đoàn đa quốc tăng giá bán 5‑8 % nhưng lương nhân viên chỉ tăng 3 %, chênh lệch này chuyển thẳng vào EPS – thị trường chứng khoán Mỹ lập đỉnh lịch sử 2024.
Hiểu khái niệm vừa giúp chúng ta đánh giá độ bền lợi nhuận, vừa là góc nhìn đạo đức để tránh rơi vào bẫy FOMO vì con số “đẹp” trên BCTC.
9. Thực Trạng Tại Việt Nam 2025: Số Liệu Và Cơ Hội
Ảnh trên: Tổng cục Thống kê báo cáo năng suất lao động 2024 đạt 199,3 triệu đ/người, cao gấp 2,4 lần 2010
Tổng cục Thống kê báo cáo năng suất lao động 2024 đạt 199,3 triệu đ/người, cao gấp 2,4 lần 2010. Song lương bình quân chỉ tăng 1,9 lần. Mức “vênh” ấy phản chiếu thặng dư tương đối gia tăng. Ngành nào hưởng lợi nhất? Bảo hiểm, CNTT, logistics. Cổ phiếu GEX Logistics Q4‑2024 biên lãi gộp 22 % (từ 15 % 2020) nhờ tối ưu tuyến và AI route‑planning – case “thặng dư tương đối”.
Nhưng không phải ngành nào cũng “gặt”. Ngành thủy sản chịu áp lực ESG, phải tăng lương, giảm giờ làm theo chuẩn ASC; khoảng thặng dư co lại, EPS VHC 2024 giảm 14 %. Nhà đầu tư cần “đãi cát” giữa dòng.
10. Câu Chuyện Cá Nhân: Start‑up “Bán Vi Cá” Và Bài Học Về Thặng Dư
Năm 2019, tôi hùn vốn mở xưởng snack cá tại Bình Dương. Giai đoạn đầu, biên lợi nhuận 12 % nhờ tận dụng lao động thời vụ rẻ. Sang 2021, lương tối thiểu tăng, biên sụt còn 5 %. Tôi phải tái cơ cấu: nhập dây chuyền sấy nhiệt mới 2,4 tỷ, giảm 40 % nhân công, biên quay lại 15 % năm 2023. Hóa ra công thức Marx hơn 150 năm vẫn “đúng phết”. Điều duy nhất thay đổi: nhà đầu tư phải tính thêm khấu hao máy, lãi vay, và… cả chi phí mất ngủ khi nợ treo ngân hàng.
Trước khi bấm “mua”, tôi kiểm ba điểm:
Một, tỷ lệ chi phí nhân công/VA có xu hướng giảm ba năm liên tiếp? Nếu có, khả năng thặng dư tương đối đang tăng.
Hai, biên EBIT đủ cao bù khấu hao máy móc? Nếu không, thặng dư bị ăn mòn.
Ba, tỷ lệ nghỉ việc (turnover) của nhân viên chủ chốt dưới 15 %? Vì thặng dư dựa trên ổn định lực lượng lao động.
Áp dụng vào TCBS Screener, tôi lọc được 5 mã ngành thực phẩm (ANV, FMC…), 3 mã logistic (GMD, VSC…) cho danh mục 2025. Tất nhiên, phương pháp nào cũng cần kiểm chứng thị trường thực – nơi tin đồn “giá tôm giảm” có thể làm rung tay bán sớm.
11. Lời Kết
Hiểu giá trị thăng dư là gì cũng giống sở hữu bản đồ kho báu: không giúp ta giàu ngay, nhưng chỉ sai đường là lạc cả chặng. Nếu bạn mới nhập cuộc chứng khoán hoặc vừa “cháy” một tài khoản vì mua đỉnh bán đáy, việc có chuyên gia bên cạnh rà soát danh mục, phân tích cấu trúc lợi nhuận doanh nghiệp là “phao cứu sinh”. Đội ngũ tư vấn đầu tư cá nhân CASIN – nổi tiếng vì chiến lược trung dài hạn bảo vệ vốn – vẫn lặng lẽ đồng hành với nhiều F0, F1; đôi khi chỉ qua một cuộc gọi Zalo góc màn hình, khoản lỗ biến thành tiền lời bền vững. Hãy cân nhắc trước khi thị trường bước vào mùa báo cáo quý mới!
Ảnh trên: Dịch Vụ Tư Vấn Và Đầu Tư Chứng Khoán CASIN