Mở màn cho câu chuyện hôm nay, hãy thử tưởng tượng bạn vừa gọi ly cà phê sữa đá trên phố đi bộ Nguyễn Huệ. Màn hình điện thoại sáng lên, VN-Index đang đỏ lửa. Một người bạn làm kế toán khẽ bật cười: “Doanh nghiệp trượt dốc nhanh thế vì không kiểm soát được biến phí và định phí”. Nghe có vẻ đơn giản, nhưng chính hai khái niệm này quyết định biên lợi nhuận, điểm hòa vốn và cả… ví tiền của bạn. Vậy biến phí là gì? Làm sao phân biệt nó với định phí một cách thực sự hữu ích, không phải chỉ vài dòng sách giáo khoa? Bài viết này sẽ cùng bạn giải mã, kèm hàng loạt ví dụ 2025, để sau khi đọc xong bạn có thể tự tin tính được điểm hòa vốn cho quán cà phê nhỏ, định giá cổ phiếu mình nắm giữ và biết cách trò chuyện “có số má” với phòng tài chính.
1. Khái Niệm Biến Phí Là Gì?
Biến phí, tiếng Anh là variable cost, là khoản chi phí thay đổi gần như tỷ lệ thuận với quy mô hoạt động. Bạn nướng một chiếc bánh trung thu tốn 1 000 ₫ nguyên liệu, nướng mười nghìn chiếc thì chi phí nhảy thành mười triệu. Dừng lò, con số quay về 0. Chính đặc tính “co giãn” này khiến biến phí trở thành nút điều chỉnh linh hoạt nhất trong kỳ kế toán ngắn hạn.
1.1 Đặc Điểm Cốt Lõi Của Biến Phí
Thứ nhất, nó bám chặt sản lượng. Cứ thêm một đơn vị hàng hóa thì thêm một phần chi phí. Thứ hai, biến phí phản ánh dòng tiền ngay: chi càng nhiều, dòng tiền ra càng lớn, khác hẳn khấu hao chỉ tồn tại trên sổ sách. Thứ ba, doanh nghiệp hoàn toàn có thể thương lượng, đổi nhà cung cấp hoặc công thức sản xuất để bóp bớt con số này chỉ trong một quý.
1.2 Ví Dụ Biến Phí Gần Gũi Ở Việt Nam 2025
The Coffee House ghi nhận giá hạt Arabica tăng 13 % so với 2024, kéo biến phí mỗi ly cà phê lên thêm 500 ₫. Hòa Phát phải nhập quặng sắt đắt hơn 17 %, biên gộp quý I co lại 2 điểm phần trăm. Startup giao đồ ăn công bố phí ship trả tài xế trung bình 15 000 ₫ mỗi đơn, chiếm 47 % tổng biến phí. Những con số này không ở đâu xa, chúng xuất hiện ngay trong báo cáo tài chính và quyết định xem cổ phiếu của bạn có tiếp tục “bốc đầu” hay không.
2. Định Phí Là Gì?
Ngược với sự linh hoạt của biến phí, định phí – fixed cost – đứng yên trong ngắn hạn. Dù bạn bán một chiếc điện thoại hay một nghìn chiếc, tiền thuê mặt bằng vẫn gõ cửa đúng ngày, khấu hao máy móc vẫn trừ thẳng vào lợi nhuận. Định phí giống như khoản “thuê bao” để doanh nghiệp tồn tại.
2.1 Bản Chất “Đứng Yên” Mà Nguy Hiểm
Định phí tạo đòn bẩy. Khi doanh thu bùng nổ, định phí không tăng tương ứng, biên lợi nhuận bật mạnh. Nhưng khi thị trường lao dốc, chính con số cố định ấy thành hòn đá buộc chân, kéo lợi nhuận chìm xuống. Quý II / 2025, sản lượng thép giảm 8 %, Hòa Phát vẫn chi 650 tỷ đồng khấu hao. Con số không đổi ấy biến 3 đồng lợi nhuận gộp thành chỉ còn 1 đồng ròng.
2.2 Sức Mạnh Và Rủi Ro Của Đòn Bẩy Định Phí
Khi doanh nghiệp mở rộng, định phí giúp biên lợi nhuận sau thuế tăng nhanh hơn tỷ lệ doanh thu. Đây là lý do cổ phiếu SaaS, nơi chi phí máy chủ gần như không đổi, thường được định giá cao. Ngược lại, nhà đầu tư “đu” các doanh nghiệp bán lẻ thuê showroom khắp thành phố có thể nếm trái đắng khi doanh số chững lại vì lãi suất tiêu dùng tăng.
3. Phân Biệt Biến Phí Và Định Phí Qua 5 Tiêu Chí
3.1 Quan Hệ Với Sản Lượng
Biến phí tăng tuyến tính. Mỗi chiếc bánh thêm, chi phí nguyên liệu thêm. Định phí giữ nguyên đến khi bạn phải leo lên “bậc thang” công suất mới – ví dụ mua thêm lò nướng. Hiểu mô hình bậc thang giúp bạn tránh ảo tưởng rằng định phí luôn bằng phẳng.
3.2 Khả Năng Điều Chỉnh Thời Gian
Biến phí có thể được cắt giảm ngay tháng sau bằng cách thương lượng giá hoặc thay đổi định mức. Định phí, do gắn liền hợp đồng thuê và tài sản dài hạn, thường chỉ thay đổi được sau 1–3 năm.
3.3 Tác Động Đòn Bẩy Lợi Nhuận
Thêm 1 % doanh thu trong cấu trúc định phí cao có thể đẩy lợi nhuận ròng lên 5 %. Nhưng khi doanh thu giảm 1 %, thị trường chứng khoán sẵn sàng “phạt” giá cổ phiếu gấp đôi.
3.4 Mức Độ Kiểm Soát
Biến phí nằm trong tay bộ phận mua hàng. Một email hỏi báo giá, một chuyến thăm nhà cung cấp là đã có thể giảm vài phần trăm. Định phí là câu chuyện của HĐQT: bán bớt dây chuyền, đóng showroom hay chuyển mô hình asset-light.
3.5 Ý Nghĩa Trong Định Giá Cổ Phiếu
Nhà đầu tư nên soi tỷ lệ định phí trên tổng chi phí. Ngành SaaS được ưu ái P / E cao vì biên lợi nhuận bung mạnh khi khách hàng tăng. Ngược lại, ngành vận tải với biến phí nhiên liệu chiếm 40 % thường bị thị trường trừ hao.
4. Vì Sao Phân Loại Chi Phí Sống Còn?
4.1 Ra Quyết Định Giá Bán
Nếu biến phí mỗi ly trà sữa là 11 000 ₫, bạn đặt giá 10 000 ₫ cho chương trình giảm sóc cuối tuần thì càng bán càng lỗ. Có quán trà sữa ở quận 7 đã phải đóng cửa sau hai tháng Flash Sale vì không tính đúng con số này.
4.2 Xây Dựng Mô Hình Cost-Volume-Profit
Một doanh nghiệp bao bì muốn biết khi giá hạt nhựa tăng 5 % thì cần tăng sản lượng thêm bao nhiêu để vẫn lãi. CVP cho câu trả lời cụ thể thay vì “cảm giác”.
4.3 Tối Ưu Dòng Tiền
Biết rõ biến phí giúp chủ doanh nghiệp tính chính xác nhu cầu vốn lưu động. Trong bối cảnh lãi suất VND 2025 vẫn quanh 8 % / năm, giảm 10 % biến phí có thể tiết kiệm vài trăm triệu tiền lãi vay.
4.4 Giao Tiếp Với Nhà Đầu Tư
CEO nắm chắc chi phí thuyết trình tự tin. Năm 2024, cổ phiếu FRT tăng mạnh khi ban lãnh đạo giải thích rõ kế hoạch chuyển 30 % chi phí hậu cần cố định sang mô hình thuê ngoài, nhà đầu tư lập tức định giá lại.
5. Cách Tính Biến Phí Trong Thực Tế
5.1 Công Thức Cơ Bản – Nhìn Thẳng Số Liệu
Biến phí đơn vị bằng chênh lệch tổng chi phí chia chênh lệch sản lượng. Lấy số liệu thực: tháng 4 sản xuất 5 000 sản phẩm hao 210 triệu, tháng 5 sản xuất 7 000 sản phẩm hao 278 triệu. Biến phí mỗi sản phẩm 34 000 ₫. Con số tưởng nhỏ nhưng quyết định lợi nhuận cả nhà máy.
5.2 Tính Điểm Hòa Vốn Để Không Bán Lỗ
Định phí nhà máy 2 tỷ đồng, biến phí 120 000 ₫ mỗi sản phẩm, giá bán 180 000 ₫. Bạn phải bán 33 333 sản phẩm mới bắt đầu có lời. Có chủ xưởng gỗ ở Bình Dương chạm ngưỡng 25 000 sản phẩm đã mừng, cuối năm vẫn âm 300 triệu vì tính sai điểm hòa vốn.
5.3 Phân Tích Độ Nhạy – Scenario Cho 2025
Giả sử giá gỗ có thể tăng 10 % nữa vì căng thẳng logistics Biển Đỏ. Doanh nghiệp cần chuẩn bị: tăng sản lượng 12 %, hoặc tăng giá bán 6 %, hoặc kết hợp hai giải pháp. Phân tích độ nhạy giúp bạn lên phương án hành động thay vì chờ rủi ro xảy ra mới cuống cuồng.
6. Biến Phí Và Định Phí Trong Báo Cáo Tài Chính – Góc Nhìn Nhà Đầu Tư
6.1 Biên Lợi Nhuận Gộp Biến Động
Khi Bách Hóa Xanh báo biên gộp từ 25 % xuống 21 %, đó là tín hiệu biến phí hàng tươi tăng. Nhà đầu tư tinh ý sẽ hỏi: chi phí logistics lạnh, hao hụt, hay giá nhập trái cây tăng? Mỗi câu trả lời dẫn đến định giá khác nhau.
6.2 Chi Phí Bán Hàng Và Quản Lý
Chỉ tiêu này thường gắn định phí: lương nhân viên, chi phí văn phòng. MWG duy trì mức 8 % doanh thu, chứng tỏ họ kiểm soát định phí tốt dù mở chuỗi TopZone.
6.3 Chu Kỳ CAPEX Và Áp Lực Khấu Hao
Năm 2023 – 2024 nhiều doanh nghiệp dệt may vay USD rẻ, mua máy móc tự động. Đến 2025, khấu hao tăng, thị trường Mỹ chậm lại, định phí khấu hao đè lợi nhuận. Ai đọc báo cáo lăn tăn “tại sao EPS sụt?” sẽ hiểu ngay khi soi định phí.
6.4 Case Study: Thép Và Định Phí Năng Lượng
Quý I / 2025, giá điện bình quân tăng 3 %, Hòa Phát báo chi phí sản xuất điện tự dùng cao hơn 150 tỷ đồng. Dù đây là biến phí điện, nó khiến biên lợi nhuận gộp co lại ngay. Nhà đầu tư nhìn thấy biến phí năng lượng đội lên sẽ dự báo biên lợi nhuận quý II khó phục hồi nếu giá thép bán ra không tăng tương ứng.
7. Chiến Lược Quản Trị Chi Phí Trong Năm 2025
7.1 Tối Ưu Biến Phí
Doanh nghiệp gỗ ở Đồng Nai ký hợp đồng mua keo dài hạn, giá thấp hơn thị trường 7 %. Sàn thương mại điện tử Tiki chuyển kho sang “dark warehouse” tự động, giảm phí pick-pack 18 %. Bài học: đàm phán nguồn cung, tự động hóa và tận dụng kinh tế quy mô luôn là ba mũi nhọn giảm biến phí.
7.2 Kiểm Soát Định Phí
Outsourcing biến định phí thành biến phí: một hãng đồ gỗ thuê 3PL vận hành kho, cắt 20 % chi phí cố định, chuyển phần đó thành phí theo đơn hàng. Asset-light model được VinFast áp dụng khi thuê nhà xưởng ở Mỹ thay vì xây mới, giảm burn-rate mỗi tháng 15 triệu USD.
7.3 Chuyển Đổi Mô Hình Chi Phí – “Hybrid Cost”
Nhiều doanh nghiệp fintech chọn cách thuê nhân viên key theo giờ, biến lương cố định thành khoản “bay theo sản phẩm”. Mô hình chi phí hỗn hợp giúp họ co giãn nhân sự khi mùa cao điểm Tết. Điều quan trọng là định nghĩa rõ phần cố định, phần biến đổi để không lẫn lộn trong báo cáo.
8. Sai Lầm Kinh Điển Và Bài Học Đắt Giá
8.1 Nhầm Lẫn Chi Phí Hỗn Hợp
Tiền điện văn phòng gồm phí thuê bao (cố định) và kWh (biến). Nhiều chủ quán cà phê tính hết thành biến phí, dẫn tới điểm hòa vốn sai lệch.
8.2 Cắt Định Phí Bằng Mọi Giá
Một startup công nghệ giảm 30 % lương R&D để “tiết kiệm”, hậu quả là sản phẩm chậm phiên bản mới, mất thị phần, chi phí marketing sau đó tăng gấp đôi để kéo khách về.
8.3 Flash Sale Không Tính Biến Phí
Cửa hàng sách online giảm giá 50 % nhưng không trừ phí sàn và phí ship, mỗi đơn lỗ 3 000 ₫. Ba tháng sau chủ shop xoá app, ôm đống hàng tồn.
8.4 Bẫy Chi Phí Chìm
Doanh nghiệp đầu tư máy móc 5 tỷ đồng, dự án không khả thi nhưng vẫn “níu” vì tiếc khấu hao đã hạch toán. Chi phí chìm làm họ bỏ lỡ cơ hội chuyển hướng sang sản phẩm đang hot.
9. Ứng Dụng Biến Phí Trong Đầu Tư Chứng Khoán
9.1 Ước Tính Earning Power
Nếu giá nguyên liệu chính đang ở đáy chu kỳ, doanh nghiệp biến phí cao sẽ được hưởng đòn bẩy lợi nhuận khi giá tăng. Nhà đầu tư có thể định giá cổ phiếu bằng cách giả định kịch bản giá hàng hóa.
9.2 Định Giá Theo Chu Kỳ
Cổ phiếu ngành đường thường định phí cao, biến phí nguyên liệu mía biến động ngắn hạn. Chu kỳ El Niño 2024-2025 làm sản lượng mía giảm, biến phí tăng, nhưng khi mùa mưa trở lại, chi phí hạ, cổ phiếu có thể hồi.
9.3 Phát Hiện “Bẫy” Định Phí Cao
Doanh nghiệp trung tâm thương mại chịu lãi vay cố định suốt đợt phong tỏa Covid 2021, lỗ triền miên. Ai đọc báo cáo chi tiết trước đó sẽ tránh được cú sụt 60 % giá cổ phiếu.
9.4 Sử Dụng Khi Xây Danh Mục
Một danh mục cân bằng nên có cả cổ phiếu định phí cao mang tính đòn bẩy và cổ phiếu biến phí cao nhưng linh hoạt. Khi lạm phát tăng, nhóm định phí khấu hao thấp như nông nghiệp có thể là “đệm” an toàn.
10. Xu Hướng Chi Phí Trong Nền Kinh Tế Số
10.1 Chi Phí Cấu Trúc Thấp – Gig Economy
Grab, Gojek biến lương nhân viên giao hàng thành biến phí hoàn toàn, tạo khả năng co giãn mạnh khi nhu cầu thay đổi theo giờ. Chính mô hình này cho phép họ tồn tại dù biên lợi nhuận mỏng.
10.2 Định Phí Nền Tảng – Platform Cost
Đằng sau app miễn phí là chi phí máy chủ cố định. Khi người dùng tăng gấp đôi, chi phí hạ trên mỗi đơn vị, biên lợi nhuận “nở” nhanh. Nhưng nếu không đạt đủ quy mô, định phí hạ tầng sẽ ăn sạch lợi nhuận.
10.3 Biến Phí Cận Biên Gần Zero
SaaS có chi phí thêm người dùng gần như bằng 0. Đây là lý do thị trường định giá P / S cao. Nhà đầu tư cần chú ý: khi tỷ lệ churn tăng, biến phí hỗ trợ khách hàng lại phình ra, mô hình “cận biên 0” không còn đẹp.
11. Kết Luận – Từ Con Số Đến Hành Động
Bạn đã hiểu biến phí là gì, phân biệt với định phí ra sao, tính được điểm hòa vốn và thấy chúng ảnh hưởng thế nào tới giá cổ phiếu. Bước tiếp theo? Thử mở bảng Excel, nhập dữ liệu quán cà phê hoặc doanh nghiệp bạn đang nắm giữ cổ phần. Tự tính và đặt câu hỏi: nếu giá đầu vào tăng 10 %, điều gì xảy ra với biên lợi nhuận? Nếu doanh số giảm 5 %, định phí có đẩy bạn qua lằn ranh lỗ không?
Thỉnh thoảng, bạn chỉ cần người thứ hai soi cùng để đảm bảo không bỏ sót con số nào. Cá nhân tôi hay mang bảng tính ghé văn phòng CASIN ở quận 3. Họ không bán giải pháp “mì ăn liền” mà ngồi xuống bóc tách từng dòng chi phí, đề xuất chiến lược cá nhân hóa đúng khẩu vị rủi ro. Bạn cứ để lại lời nhắn (call / zalo hoặc khung chat góc phải), biết đâu ly cà phê kế tiếp chúng ta sẽ bàn sâu hơn về biến phí… và cách biến chúng thành lợi thế cạnh tranh.