Mình từng ngồi cà phê với một người bạn, cùng bàn luận về sự phát triển kinh tế ở một số quốc gia. Cả hai đều chú ý đến hiện tượng “chững lại” của thu nhập bình quân, dù trước đó tốc độ tăng trưởng rất ấn tượng. “Hình như đây là bẫy thu nhập trung bình mà người ta thường nhắc đến,” bạn mình thốt lên. Lúc ấy, mình sực nhớ những câu chuyện về nhiều nền kinh tế từng bứt phá nhưng rồi loay hoay mãi vẫn không thể vượt lên mức thu nhập cao. Câu hỏi đặt ra: vì sao hiện tượng này xảy ra, và liệu Việt Nam có nguy cơ rơi vào kịch bản như vậy không?
1. Khái Niệm Về Bẫy Thu Nhập Trung Bình
Nghe đến “bẫy”, có người sẽ liên tưởng ngay đến hình ảnh một cái bẫy đóng sập, cản bước tiến. Vậy bẫy thu nhập trung bình là gì? Đó là trạng thái khi một quốc gia đã vươn lên mức thu nhập trung bình nhờ chuyển dịch kinh tế, thường thông qua công nghiệp hóa, nhưng rồi lại “chững” lại, không thể tiếp tục bứt phá để trở thành quốc gia có thu nhập cao. Mình hay hình dung: ở giai đoạn đầu, quốc gia phát triển nhờ nguồn lao động giá rẻ, gia công, xuất khẩu. Đến một lúc nào đó, chi phí lao động tăng, lợi thế giá rẻ biến mất, năng lực sáng tạo và đổi mới công nghệ chưa đủ tầm, kinh tế mất đà tăng trưởng.
Bản thân mình nhớ từng gặp một thống kê quốc tế: rất nhiều nước đạt GDP đầu người khoảng 3.000–5.000 USD rồi “mắc kẹt” hàng chục năm ở mức đó, không thể bứt lên 10.000 USD hoặc hơn. Vấn đề không chỉ ở con số, mà là ở chỗ nếu không chuyển đổi mô hình, năng suất lao động đình trệ, đời sống người dân cũng khó cải thiện lâu dài. Một người bạn của mình từng bảo: “Thà còn nghèo có quyết tâm vươn lên, chứ tới ngưỡng trung bình mà dậm chân tại chỗ thì cả nền kinh tế rơi vào trạng thái uể oải.”
Ảnh trên: Bẫy Thu Nhập Trung Bình
2. Nguyên Nhân Dẫn Đến Bẫy Thu Nhập Trung Bình
Đi sâu hơn, mình mới thấy bẫy thu nhập trung bình không phải do một yếu tố duy nhất, mà là tổ hợp của nhiều nguyên nhân. Thứ nhất, trong giai đoạn công nghiệp hóa ban đầu, quốc gia “ăn điểm” nhờ chi phí lao động thấp, khai thác tài nguyên thiên nhiên hoặc hưởng lợi từ các ngành gia công. Khi mức sống nhích lên, chi phí lao động tăng, tài nguyên dần cạn kiệt hoặc không còn rẻ như xưa. Lợi thế cạnh tranh ban đầu biến mất, nếu nền kinh tế không kịp nâng cấp công nghệ, không tạo ra giá trị gia tăng cao hơn, thì sẽ dễ bị “khóa” tại mức trung bình.
Thứ hai, môi trường thể chế và chính sách chưa đủ linh hoạt. Nếu bộ máy công quyền thiếu cải cách, thủ tục hành chính phức tạp, hạ tầng yếu kém, doanh nghiệp khó nâng cấp dây chuyền sản xuất, càng khó thu hút dòng vốn chất lượng cao. Thứ ba, thị trường lao động thiếu kỹ năng và tư duy sáng tạo. Mình từng thấy nhiều nhà máy chỉ dừng ở khâu lắp ráp, gia công mà chưa vươn đến khâu nghiên cứu, thiết kế. Khi ấy, phần lợi nhuận “béo bở” vẫn thuộc về các công ty nước ngoài sở hữu công nghệ cốt lõi. Và cuối cùng, việc phụ thuộc vào vốn ngoại mà không tự chủ về công nghệ cũng góp phần “giữ chân” một quốc gia ở mức trung bình, vì giá trị gia tăng phần lớn chảy ra nước ngoài.
3. Dấu Hiệu Của Một Quốc Gia Đang Mắc Kẹt
Vậy làm thế nào để nhận diện bẫy thu nhập trung bình? Có một số dấu hiệu thường gặp. Tăng trưởng GDP chậm lại rõ rệt so với giai đoạn “cất cánh” ban đầu. Năng suất lao động không cải thiện hoặc cải thiện rất ít. Đổi mới công nghệ thiếu hiệu quả, nền giáo dục và đào tạo nhân lực không theo kịp yêu cầu công nghiệp hiện đại. Hệ thống hạ tầng cũng có thể bộc lộ nhiều hạn chế. Tầng lớp thu nhập trung bình dần lớn mạnh nhưng vẫn khó nâng cao mức sống, dẫn đến suy giảm niềm tin vào tương lai.
Mình từng đọc bài phân tích về một nước ở châu Mỹ La-tinh. Ban đầu, họ dựa vào khai thác dầu mỏ, xuất khẩu nông sản, có lúc thu nhập bình quân đạt mức trung bình cao. Nhưng rồi, giá dầu biến động, thị trường nông sản cạnh tranh gay gắt, năng suất lao động không tăng thêm. Mọi thứ dậm chân tại chỗ suốt nhiều năm, tỷ lệ thất nghiệp cao, giới trẻ không thấy viễn cảnh lạc quan. Rõ ràng, “bẫy” không buông tha một ai nếu không có biện pháp mạnh để đổi mới.
4. Bẫy Thu Nhập Trung Bình Và Tình Hình Việt Nam
Khi nhìn vào Việt Nam, không ít người cũng băn khoăn: “Liệu chúng ta có nguy cơ sa vào bẫy thu nhập trung bình?” Mình cũng từng đặt câu hỏi đó. Thật ra, theo nhiều chuyên gia kinh tế, Việt Nam còn dư địa tăng trưởng nếu tận dụng tốt nguồn nhân lực trẻ, đẩy mạnh công nghệ, đầu tư hạ tầng, thu hút vốn FDI chất lượng cao. Song, thách thức vẫn hiện hữu: năng suất lao động của Việt Nam so với các nước phát triển vẫn còn khoảng cách, cải cách thể chế và quy trình hành chính đôi khi chậm, nền kinh tế còn lệ thuộc đáng kể vào lao động giá rẻ và xuất khẩu hàng gia công. Nếu không nhanh chóng chuyển đổi, việc “chững lại” ở mức thu nhập trung bình là kịch bản khó tránh.
Khi trò chuyện với các nhà đầu tư nước ngoài, mình để ý họ quan tâm rất nhiều đến chính sách ưu đãi thuế, hạ tầng logistics, nguồn nhân lực trình độ cao. Nếu những yếu tố này còn yếu, họ chỉ xem Việt Nam như một địa điểm sản xuất chi phí rẻ nhất thời. Lúc chi phí tăng, họ có thể chuyển sang nước khác. Vì vậy, câu chuyện ở đây là làm sao nâng tầm, nâng chất. Mình nghĩ, đào tạo nguồn nhân lực, gắn kết nghiên cứu khoa học với doanh nghiệp, nâng cao chuỗi giá trị là những cách thiết yếu để tránh rơi vào “bẫy”.
5. Tầm Quan Trọng Của Đổi Mới Sáng Tạo
Ảnh trên: Tầm Quan Trọng Của Đổi Mới Sáng Tạo
Trong nhiều nghiên cứu về bẫy thu nhập trung bình là gì, yếu tố “đổi mới sáng tạo” (innovation) luôn được nhắc đến. Bởi vì, sau giai đoạn công nghiệp hóa ban đầu, quốc gia cần chuyển sang giai đoạn dựa vào chất xám, nâng cao tỷ trọng công nghệ cao. Khi ấy, sản phẩm không chỉ là hàng gia công đơn thuần, mà phải có thương hiệu, thiết kế độc đáo, sở hữu bằng sáng chế hoặc công nghệ lõi. Đó chính là con đường đã giúp nhiều quốc gia Đông Á vươn lên thu nhập cao.
Một câu chuyện thực tế: Những năm trước, nhiều doanh nghiệp Việt chủ yếu lắp ráp điện tử cho công ty nước ngoài. Lợi nhuận chỉ “mỏng dính”. Gần đây, một số công ty bắt đầu tự thiết kế bo mạch, tự phát triển phần mềm nhúng, hoặc đầu tư vào công nghệ AI. Dù khởi đầu còn khiêm tốn, nhưng mình tin đây là bước chuyển quan trọng. Có người từng hỏi mình: “Bạn đã rút ra được kinh nghiệm gì sau mỗi lần thua lỗ?” Kinh nghiệm của mình là thị trường luôn thay đổi, người làm kinh doanh phải linh hoạt sáng tạo. Một quốc gia muốn vươn lên thu nhập cao cũng cần tinh thần như vậy – không ngừng cải tiến, nâng cấp, tạo giá trị mới.
6. Năng Suất Lao Động Và Giáo Dục
Động lực then chốt nữa để tránh bẫy thu nhập trung bình nằm ở giáo dục và đào tạo nhân lực. Mình đã gặp những du học sinh trở về nước, mang theo tri thức, kinh nghiệm làm việc trong môi trường quốc tế. Họ tạo ra các startup, áp dụng mô hình công nghệ mới. Điều này cho thấy, một khi chất lượng lao động được nâng cao, năng suất tăng, sản phẩm có thể bán với giá tốt, thậm chí xuất khẩu ra toàn cầu.
Tuy nhiên, câu chuyện giáo dục không chỉ nằm ở bằng cấp mà còn liên quan chặt chẽ đến kỹ năng thực tiễn, tư duy sáng tạo, khả năng làm việc nhóm, ngoại ngữ. Mình từng thấy ở nhiều trường đại học, chương trình giảng dạy vẫn thiên về lý thuyết, thiếu kết nối doanh nghiệp. Sinh viên ra trường đôi khi bỡ ngỡ với thực tế. Nếu muốn cạnh tranh với các nước, chắc chắn chúng ta phải đổi mới giáo dục từ gốc. Khi đó, nhân lực chất lượng cao không còn là khẩu hiệu, mà trở thành một trong những trụ cột để tiến tới mức thu nhập cao.
7. Vai Trò Của Thể Chế Và Chính Sách Công
Mình thường nghe người ta nói: “Muốn đi nhanh thì đi một mình, muốn đi xa thì đi cùng nhau.” Nhưng trong bối cảnh quốc gia, thể chế, chính sách công mới là “đòn bẩy” để cả xã hội cùng phát triển. Nếu bộ máy hành chính trì trệ, tham nhũng, thiếu minh bạch, các cải cách cần thiết sẽ không thể tiến hành suôn sẻ. Và nếu không có sự phối hợp giữa chính phủ và khối doanh nghiệp, việc nâng cấp hạ tầng, cải thiện năng suất cũng gặp trở ngại.
Trong nhiều trường hợp, để tránh bẫy thu nhập trung bình, chính phủ cần có chiến lược rõ ràng: đầu tư vào R&D (nghiên cứu và phát triển), bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ, hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới, thu hút chuyên gia giỏi, cải tổ chính sách thuế, đầu tư mạnh vào hạ tầng đường xá, cảng biển, mạng lưới logistics… Nhưng kế hoạch này đòi hỏi nguồn lực lớn, tầm nhìn dài hạn, và trên hết là ý chí chính trị vững. Mình thường nhìn sang các nước như Hàn Quốc, Singapore, họ đã từng dựa vào các chính sách công mạnh mẽ để thúc đẩy doanh nghiệp vươn ra thế giới. Dĩ nhiên, mỗi nước có hoàn cảnh khác nhau, nhưng tư duy “sẵn sàng đổi mới” là yếu tố chung.
8. Câu Chuyện Của Một Nhà Đầu Tư: Góc Nhìn Từ Thị Trường Chứng Khoán
Ảnh trên: Rất nhiều nhà đầu tư thua lỗ vì rót tiền vào những doanh nghiệp tăng trưởng dựa trên lợi thế lao động rẻ, hoặc dựa vào mô hình sản xuất cũ kỹ.
Khi nói đến bẫy thu nhập trung bình, nhiều người nghĩ ngay đến bức tranh vĩ mô. Nhưng nó ảnh hưởng thế nào đến quyết định đầu tư chứng khoán? Mình nhớ lúc thị trường sôi động, ai nấy hưng phấn, nhưng đến khi kinh tế “hụt hơi”, thị trường cũng chao đảo. Rất nhiều nhà đầu tư thua lỗ vì rót tiền vào những doanh nghiệp tăng trưởng dựa trên lợi thế lao động rẻ, hoặc dựa vào mô hình sản xuất cũ kỹ. Đến khi chi phí sản xuất leo thang, lợi thế ấy biến mất, doanh nghiệp lụi tàn nhanh chóng.
Chính mình đã từng chọn sai cổ phiếu vì chỉ nhìn vào bề ngoài “có nhà máy to, nhân công nhiều, tăng trưởng tốt”. Một khi nền kinh tế có dấu hiệu bão hòa, hoặc áp lực cạnh tranh quốc tế tăng cao, nhóm doanh nghiệp này rất dễ rơi vào khủng hoảng. Cũng từ bài học ấy, mình dần chuyển sang tìm kiếm công ty có chiến lược phát triển bền vững hơn, đầu tư công nghệ, sở hữu vị thế xuất khẩu mạnh, hoặc ít nhất có thương hiệu riêng. “Bạn có chiến lược quản lý vốn ra sao?” – Mình thường tự đặt câu hỏi. Chiến lược của mình là chọn doanh nghiệp có khả năng nâng cấp, thích ứng dài hạn, vì tin rằng những doanh nghiệp đó có thể cùng đất nước vượt qua ngưỡng thu nhập trung bình.
9. Hệ Lụy Của Bẫy Thu Nhập Trung Bình Lên Đời Sống Người Dân
Khi nền kinh tế không vượt được bẫy thu nhập trung bình, tác động không chỉ dừng ở số liệu GDP, mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến cuộc sống thường nhật. Có thể lúc đầu, thu nhập của một bộ phận người dân đã tăng, nhưng sau đó giá cả cũng leo thang, cơ hội việc làm chất lượng cao không nhiều, khiến người lao động rơi vào vòng lặp “đủ sống” nhưng không thoải mái. Khoảng cách giàu nghèo có thể dần giãn rộng. Mình đã gặp khá nhiều bạn trẻ than rằng “làm hoài chẳng đủ mua nhà” vì giá bất động sản tăng nhanh hơn lương. Điều này gây tâm lý chán nản, di cư ra nước ngoài hoặc tìm cách làm thêm nghề tay trái.
Ở khía cạnh xã hội, nếu tình trạng này kéo dài, chất lượng y tế, giáo dục, an sinh khó được nâng cấp, bởi ngân sách công hạn chế. Năng suất thấp, thu nhập không tăng đáng kể, người dân cũng khó chi nhiều cho dịch vụ cao cấp. Mình từng hỏi những người bạn: “Bạn đã từng mắc sai lầm gì trong đầu tư?” Họ bảo: “Chưa đủ dài hạn, nên ít chịu nghiên cứu các yếu tố vĩ mô ảnh hưởng đến doanh nghiệp.” Thật ra, bức tranh vĩ mô, ví dụ như bẫy thu nhập trung bình, có thể quyết định tương lai phát triển của cả nền kinh tế, trong đó có cả những dự án mà ta rót vốn.
10. Giải Pháp Thoát Khỏi Bẫy Thu Nhập Trung Bình
Có nhiều cuộc hội thảo quốc tế đề cập đến vấn đề vượt bẫy. Tựu trung, giải pháp nằm ở việc nâng cao năng suất lao động, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ, cải cách thể chế, nâng cấp hạ tầng, và đào tạo nhân lực trình độ cao. Nghe thì đơn giản, nhưng triển khai đòi hỏi quyết tâm, nguồn lực và định hướng dài hạn. Một ví dụ sinh động là Hàn Quốc sau giai đoạn dựa vào công nghiệp nặng và hàng tiêu dùng, họ nhanh chóng chuyển sang ngành công nghệ cao, thiết kế chip, điện thoại, ô tô chất lượng tốt. Chính phủ tạo điều kiện cho các tập đoàn đầu tư R&D quy mô lớn, mở rộng thị trường xuất khẩu, phát triển thương hiệu toàn cầu.
Mình cũng thấy, không thể thiếu cải cách giáo dục, biến trường đại học thành nơi nuôi dưỡng sáng tạo, gắn liền nghiên cứu với sản xuất. Ngoài ra, chính phủ nên khuyến khích khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, hỗ trợ pháp lý và vốn, để các ý tưởng mới có cơ hội nảy mầm. Nếu chỉ dựa vào mấy công ty gia công, xuất khẩu nguyên liệu, chúng ta dễ mắc kẹt. Mình tin, để tránh bẫy thu nhập trung bình, quan trọng nhất là tạo ra những sản phẩm có giá trị cao, có thương hiệu Việt, chứ không chỉ “cầm hơi” bằng chi phí thấp.
Ảnh trên: Không thể thiếu cải cách giáo dục, biến trường đại học thành nơi nuôi dưỡng sáng tạo, gắn liền nghiên cứu với sản xuất.
11. Gợi Mở Từ Góc Nhìn Đầu Tư Cá Nhân
Khi mình quan sát câu chuyện vĩ mô, mình cũng rút kinh nghiệm cho chính việc đầu tư cá nhân. Mình nghĩ, nếu mình chỉ dựa vào một nguồn thu nhập, hoặc một “chiêu” đầu tư nhất định, có ngày mình sẽ bị “mắc bẫy” trong vòng an toàn của chính mình. Để lớn mạnh tài chính cá nhân, cần chủ động học hỏi thêm kiến thức, đổi mới phương pháp, tìm kiếm kênh đầu tư đa dạng. Bạn có phương pháp đầu tư nào? Bạn đã rút ra được kinh nghiệm gì sau mỗi lần thua lỗ? Đó chính là quy trình đổi mới nhỏ lẻ nhưng giúp cá nhân tránh “mắc kẹt” về thu nhập.
Nếu bạn là nhà đầu tư mới, bạn có thể cân nhắc tham khảo dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán của Casin. Đây là công ty tư vấn đầu tư cá nhân, đi theo hướng đồng hành lâu dài, giúp bảo vệ vốn và tìm kiếm lợi nhuận ổn định. Sự hỗ trợ chuyên nghiệp đôi khi cần thiết, đặc biệt là khi thị trường chứng khoán biến động phức tạp. Vả lại, việc phân tích môi trường vĩ mô lẫn vi mô doanh nghiệp đòi hỏi khá nhiều thời gian và kỹ năng, nên có người sát cánh sẽ bớt mệt hơn.
12. Liên Kết Giữa “Bẫy Thu Nhập Trung Bình” Và Cạnh Tranh Toàn Cầu
Trong bối cảnh hội nhập, Việt Nam không chỉ cạnh tranh với các nước trong khu vực mà còn đối mặt với sự chuyển dịch chuỗi cung ứng trên toàn cầu. Mình từng theo dõi các cuộc đàm phán FTA (Hiệp định thương mại tự do), thấy rõ là cơ hội đi kèm thách thức. Thuế suất ưu đãi tạo điều kiện xuất khẩu, nhưng đồng thời đòi hỏi chất lượng hàng hóa, truy xuất nguồn gốc, tiêu chuẩn lao động cao. Nếu doanh nghiệp trong nước không kịp đổi mới, sẽ mất dần lợi thế cạnh tranh. Đó là câu chuyện “bẫy” thu nhập trung bình ở tầm quốc gia, nhưng cũng hiện diện ở tầm doanh nghiệp. Mắc kẹt trong lối mòn cũ, không thể bứt phá, bị đối thủ vượt lên.
Mình cũng để ý, một số nước trong khu vực ASEAN, như Malaysia, Thái Lan, Indonesia, đang nỗ lực tránh rơi vào “bẫy”. Họ đầu tư mạnh vào cơ sở hạ tầng, cải cách thuế, hướng tới các ngành công nghiệp hiện đại. Điều này tạo ra cuộc chạy đua gay gắt. Nếu Việt Nam không tăng tốc, rất có thể sẽ thất thế, rồi rơi vào vòng luẩn quẩn ở ngưỡng trung bình.
13. Chuyển Đổi Số – Cánh Cửa Vượt Bẫy
Giữa làn sóng cách mạng công nghiệp 4.0, nhiều chuyên gia tin rằng chuyển đổi số có thể là “chìa khóa vàng” để vượt qua bẫy thu nhập trung bình. Công nghệ số giúp tối ưu hóa quy trình sản xuất, kết nối chuỗi cung ứng, rút ngắn khoảng cách địa lý, tạo ra mô hình kinh doanh mới. Ví dụ, nông dân ở vùng sâu vẫn có thể bán nông sản toàn cầu qua nền tảng thương mại điện tử, miễn là có hạ tầng internet, có cách đóng gói, giao nhận chuẩn quốc tế.
Mình nhớ có lần, một startup nông nghiệp ở miền Tây mang xoài, nhãn, dừa… lên sàn thương mại điện tử, xuất khẩu đi nhiều nơi. Trước đây, nông dân phải qua nhiều khâu trung gian, thu nhập bấp bênh. Nay, họ chủ động giá bán, nâng chất lượng, xây dựng thương hiệu riêng. Đây không chỉ là câu chuyện kinh doanh, mà còn là bước tiến nâng cao thu nhập cho người nông dân. Nếu nhân rộng mô hình, giá trị gia tăng của nông sản sẽ cao hơn, người dân sẽ hưởng lợi nhiều hơn, góp phần thoát khỏi vòng “thu nhập trung bình” ở cấp độ cộng đồng.
Ảnh trên: Chuyển Đổi Số – Cánh Cửa Vượt Bẫy.
14. Nâng Cấp Chuỗi Giá Trị Trong Sản Xuất
Nhìn vào lĩnh vực công nghiệp chế biến, mình để ý rằng: nếu chỉ dừng ở khâu gia công đơn giản, lợi nhuận thấp, và khi chi phí lao động tăng, chúng ta không thể cạnh tranh với những nước còn rẻ hơn. Giải pháp là nâng cấp lên khâu thiết kế, tiếp thị, thương hiệu. Chẳng hạn, thay vì chỉ lắp ráp điện thoại, có doanh nghiệp Việt bắt đầu thiết kế linh kiện, viết phần mềm, hay tự phát triển dòng sản phẩm hoàn chỉnh. Giá bán có thể cao hơn, thị trường rộng hơn, khả năng sinh lời tốt hơn. Đó là cách thoát bẫy, vì ta không còn dựa dẫm vào chi phí lao động rẻ, mà dựa vào chất lượng và sự khác biệt.
Mình từng chia sẻ với một người bạn đang khởi nghiệp về đồ gốm sứ. Họ tìm hiểu thị hiếu khách nước ngoài, thiết kế mẫu mã độc đáo, bảo hộ sở hữu trí tuệ, đưa sản phẩm lên Amazon. Bất ngờ thay, đồ gốm sứ Việt Nam lại được ưa chuộng vì tính nghệ thuật. Giá bán gấp đôi, gấp ba so với hàng trôi nổi. Họ thuê thợ lành nghề, đào tạo kỹ thuật. Thu nhập của thợ gốm cũng tăng. Chẳng phải đây chính là một mô hình minh họa việc “nâng cấp chuỗi giá trị” ư?
15. Vai Trò Của Doanh Nghiệp Nội Địa Lớn
Để thúc đẩy nền kinh tế vượt bẫy thu nhập trung bình, một số quốc gia đặt niềm tin vào vai trò của doanh nghiệp nội địa lớn (hay còn gọi là “đầu tàu”). Những doanh nghiệp này có tiềm lực tài chính, khả năng R&D, mạng lưới rộng để xuất khẩu, tạo công ăn việc làm. Hàn Quốc có Samsung, LG; Nhật Bản có Toyota, Honda… Vậy Việt Nam đã có doanh nghiệp nào vươn tầm khu vực và quốc tế chưa? Mình thấy vài tập đoàn đang nỗ lực, như trong ngành viễn thông, hàng không, ô tô. Dù vẫn còn khó khăn, nhưng ít nhất, đó là tín hiệu cho thấy chúng ta đang chuyển dần từ gia công sang tạo thương hiệu, đầu tư khâu R&D.
Tuy nhiên, cần tránh nguy cơ “độc quyền” hoặc dựa dẫm quá mức vào một vài doanh nghiệp, khiến cạnh tranh bị bóp méo. Nhà nước cần tạo sân chơi minh bạch, khuyến khích cả doanh nghiệp vừa và nhỏ tham gia vào chuỗi cung ứng, chứ không chỉ nuôi dưỡng một số “đại gia”. Điều này đòi hỏi chính sách hỗ trợ khởi nghiệp, khuyến khích liên kết giữa doanh nghiệp lớn với mạng lưới nhà cung cấp nhỏ. Nếu làm tốt, sức mạnh kinh tế sẽ được lan tỏa, tăng sức đề kháng cho toàn xã hội.
16. Bài Học Từ Các Quốc Gia Thành Công
Nhiều nhà nghiên cứu thường dẫn chứng những trường hợp “vượt bẫy” ấn tượng như Hàn Quốc, Singapore, Đài Loan (Trung Quốc). Mỗi nơi có lịch sử riêng, nhưng có điểm chung là đầu tư mạnh vào giáo dục, khoa học công nghệ, xây dựng thể chế minh bạch, và thúc đẩy tinh thần doanh nghiệp. Họ không ngại thu hút nhân tài quốc tế, mời gọi các tập đoàn lớn đến đặt trung tâm R&D. Sau đó, họ dần học hỏi, nội địa hóa công nghệ, phát triển doanh nghiệp trong nước đủ sức cạnh tranh.
Tại Hàn Quốc, chính phủ và doanh nghiệp cùng nhau tạo nên “thương hiệu quốc gia” về điện tử, ô tô, đóng tàu, hóa chất. Người dân cũng sẵn sàng thay đổi tư duy, làm việc kỷ luật để nâng cao hiệu quả. Ở Singapore, chính quyền chú trọng biến đảo quốc nhỏ thành trung tâm thương mại, tài chính, vận tải. Nhân lực được đào tạo chất lượng cao, môi trường kinh doanh thông thoáng, thu hút dòng vốn khắp nơi. Mình tin những câu chuyện này tiếp tục là nguồn cảm hứng để Việt Nam vạch ra con đường vượt bẫy thu nhập trung bình.
Ảnh trên: Mỗi nơi có lịch sử riêng, nhưng có điểm chung là đầu tư mạnh vào giáo dục, khoa học công nghệ, xây dựng thể chế minh bạch, và thúc đẩy tinh thần doanh nghiệp.
17. Thay Đổi Tư Duy Tiêu Dùng Và Văn Hóa Kinh Doanh
Mình muốn nhấn mạnh thêm khía cạnh “văn hóa kinh doanh” và “tư duy tiêu dùng” của xã hội. Nếu chỉ chăm chăm chạy theo sản phẩm rẻ, chất lượng thấp, doanh nghiệp cũng không có động lực để nâng cao tiêu chuẩn. Ngược lại, khi người tiêu dùng sẵn sàng trả nhiều hơn cho chất lượng, doanh nghiệp sẽ phải cạnh tranh bằng sáng tạo. Mình nhớ, có giai đoạn hàng loạt thương hiệu nước ngoài áp đảo thị trường tiêu dùng Việt, vì họ có chất lượng và thương hiệu tốt. Gần đây, một số thương hiệu Việt chuyển hướng sản xuất hàng cao cấp, giá cũng “không rẻ”, nhưng vẫn được đón nhận nhờ thiết kế đẹp, nguyên liệu tốt, dịch vụ hậu mãi tử tế. Đó chính là biểu hiện của việc xã hội dần ưu ái giá trị cao hơn thay vì giá rẻ.
Trong văn hóa kinh doanh, việc minh bạch, chuyên nghiệp, tôn trọng quyền lợi người lao động, khách hàng… cũng là yếu tố then chốt. Vài doanh nghiệp còn tư duy ngắn hạn, xem nhân công như chi phí rẻ để bóc lột, làm kiệt sức lao động, chất lượng sản phẩm thấp, dẫn đến vòng luẩn quẩn “lương thấp, năng suất thấp”. Nếu chủ doanh nghiệp thay đổi suy nghĩ, tập trung đào tạo, trả lương xứng đáng, tạo môi trường sáng tạo, thì kết quả có thể tích cực hơn.
18. Quan Sát Thị Trường Vốn Và Xu Hướng Tài Chính
Thị trường chứng khoán cũng phản ánh một phần hành trình phát triển của nền kinh tế. Khi bẫy thu nhập trung bình xuất hiện, dòng vốn đầu tư nước ngoài có thể dịch chuyển sang nơi khác hấp dẫn hơn, chỉ còn những nhà đầu tư mang tính đầu cơ ngắn hạn. Thị trường sẽ biến động mạnh, khó giữ nhịp tăng trưởng bền vững. Lúc đó, các công ty có mô hình kinh doanh lạc hậu, lợi thế cạnh tranh yếu, có thể bị đào thải nhanh. Số liệu thực tế cho thấy, VN-Index giai đoạn vài năm trở lại đây có những đợt thăng trầm rõ rệt. Nhà đầu tư liên tục đặt câu hỏi: “Nền kinh tế có thật sự sẵn sàng để tăng trưởng mạnh mẽ, hay chỉ đang hưởng lợi từ những chu kỳ sóng ngắn hạn?”
Khi phân tích một công ty niêm yết, mình thường để ý đến chiến lược đầu tư, khả năng nâng cao chuỗi giá trị. Nếu công ty có tầm nhìn dài, đầu tư công nghệ, phát triển sản phẩm “made in Vietnam” với giá trị gia tăng cao, mình rất quan tâm. Ngược lại, nếu doanh nghiệp chỉ dựa vào nhân công rẻ, phải nhập khẩu công nghệ toàn bộ, mình e ngại vì sớm muộn họ cũng gặp khó khi chi phí tăng và cạnh tranh quốc tế gay gắt.
19. Vị Trí Của Việt Nam Trên Bàn Cờ Kinh Tế Thế Giới
Kinh tế thế giới thay đổi chóng mặt, chuỗi cung ứng đang tái định hình, đặc biệt sau những biến động địa chính trị và đại dịch. Với vị trí địa chính trị và dân số gần 100 triệu người, Việt Nam có nhiều lợi thế để thu hút dòng vốn nước ngoài, trở thành trung tâm sản xuất mới. Song, cơ hội này không kéo dài mãi. Nếu không “lên level” đúng lúc, ta sẽ bị đẩy ra khỏi cuộc chơi khi các nhà đầu tư tìm nơi khác cạnh tranh hơn.
Mình hay đọc tin về các tập đoàn công nghệ lớn xây nhà máy ở Việt Nam, thuê hàng chục nghìn lao động. Đó là tín hiệu tốt, nhưng vẫn còn câu hỏi: “Chúng ta có thể tham gia vào chuỗi giá trị cao hơn không, hay chỉ ở mức lắp ráp cơ bản?” Mình tin nếu chúng ta quyết tâm đẩy mạnh nghiên cứu, khuyến khích startup, phát triển nguồn nhân lực IT, cơ khí, điện tử, dần dần chúng ta sẽ giữ được nhiều hơn “miếng bánh” giá trị gia tăng, qua đó tránh bẫy thu nhập trung bình.
Ảnh trên: Vị Trí Của Việt Nam Trên Bàn Cờ Kinh Tế Thế Giới.
20. Điều Mỗi Cá Nhân Có Thể Làm Để Góp Phần Vượt Bẫy
Mình thường chia sẻ với mọi người rằng, thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình không chỉ nhiệm vụ của chính phủ hay doanh nghiệp, mà còn của từng cá nhân. Mỗi người cần ý thức nâng cao trình độ, sẵn sàng học hỏi, linh hoạt chuyển đổi công việc. Bạn đã có phương pháp đầu tư nào? Bạn học được gì từ cú sập thị trường nào đó? Mình nghĩ, chính những câu hỏi này giúp bản thân cải thiện tư duy, tránh sự thụ động, lười biếng trong việc thích ứng. Khi mọi cá nhân nỗ lực nâng cao kỹ năng, trở thành nguồn nhân lực chất lượng, xã hội cũng được “nâng cấp” theo.
Ngoài ra, người tiêu dùng có thể ủng hộ các thương hiệu trong nước nhưng đạt chất lượng, giúp doanh nghiệp nội phát triển, tạo hiệu ứng lan tỏa. Những trí thức, du học sinh trở về quê hương, mang theo kiến thức và mối quan hệ quốc tế, cũng là cầu nối đưa Việt Nam hội nhập sâu hơn. Nhìn ở góc độ đầu tư, khi quốc gia vượt lên được mức thu nhập cao, thị trường chứng khoán, bất động sản, khởi nghiệp… cũng có cơ hội nở rộ hơn. Đó là động lực đáng kể để mỗi chúng ta đóng góp một phần.
21. Tương Lai Và Thách Thức
Sau tất cả, con đường “vượt bẫy” không hề dễ. Cạnh tranh toàn cầu khốc liệt, biến đổi khí hậu, biến động địa chính trị đều là những yếu tố gây rủi ro. Nhưng nếu chúng ta không nỗ lực, rủi ro lớn hơn chính là chấp nhận “an phận” ở mức thu nhập trung bình, nhìn các nước khác tiến xa. Đối với riêng mình, mình vẫn lạc quan rằng Việt Nam có thế hệ trẻ dám nghĩ dám làm, khởi nghiệp sáng tạo, chính sách đang ngày càng được điều chỉnh để phù hợp thị trường. Vấn đề còn lại là triển khai, thực hiện đến nơi đến chốn.
Người xưa có câu “biết người biết ta, trăm trận trăm thắng”. Biết mình đang ở đâu, biết thế giới đang thay đổi ra sao, là bước đầu để đề ra chiến lược vượt bẫy thu nhập trung bình. Nếu chúng ta xác định rõ mục tiêu nâng cao năng suất, chuyển đổi công nghệ, cải cách thể chế, mình tin nền kinh tế sẽ tiếp tục duy trì tăng trưởng bền vững, thu nhập người dân cải thiện đáng kể, đưa đất nước sớm vươn tới nhóm nước có thu nhập cao.
22. Gợi Mở Lời Kết
Mình hy vọng bài chia sẻ này đã giúp bạn hình dung rõ hơn về bẫy thu nhập trung bình, hiểu nguyên nhân, dấu hiệu, cũng như giải pháp để vượt qua. Câu chuyện này không chỉ dành cho các nhà hoạch định chính sách, mà còn liên quan mật thiết đến từng người, từng doanh nghiệp, từng quyết định đầu tư chứng khoán. Mình tin, khi bạn có cái nhìn dài hạn, bám sát bối cảnh kinh tế vĩ mô, bạn sẽ biết cách chọn lọc doanh nghiệp, tối ưu chiến lược đầu tư, và không ngừng nâng cao thu nhập cá nhân. Hãy luôn tự hỏi: “Bạn đã từng mắc sai lầm gì trong đầu tư? Bạn học được gì từ cú sập thị trường?” – vì kinh nghiệm và sự tiến bộ chính là điều giúp bạn tránh mắc kẹt ở mức thu nhập trung bình, dù ở quy mô cá nhân hay tầm vóc quốc gia.